روایت سینمای عرب از زندگی در دل جنگ
نور، صدا، مقاومت
فیلمسازان عرب‌زبان کشورهای مختلف منطقه خاورمیانه و حوزه خلیج‌فارس این‌روزها در وضعیت سخت، بغرنج، خطرناک و پیچیده‌ای قرار دارند و در‌حالی‌که ناقوس جنگ در این منطقه به صدا درآمده و ارتش رژیم‌صهیونیستی هر روز به نقطه جدیدی از کشورهای عربی حمله می‌کند، آنها سعی در منطبق‌کردن خود با این شرایط دشوار هستند.
این در‌حالی است که عموم اهالی صنعت سینمای جهان عرب روی این نکته مهم تاکید دارند که سینما و فیلمسازی در این منطقه همچنان جریان داردونمی‌توان به سرکوب آن پرداخت.هنرمندان عرب‌زبان که سینما رایک سلاح اجتماعی دربرابرزور، دیکتاتوری، تجاوز وسرکوب و سانسور می‌دانند، با همه مشکلات بر تداوم فعالیت‌های هنری‌شان تاکید می‌کنند. آنها فیلمسازی را ابزاری مهم در رابطه با زورگویی‌های حکام مستند از یک‌طرف و زورگویی‌های رژیم اشغالگر اسرائیل از طرف دیگر ارزیابی می‌کنند.
انصرافی در‌کار نیست
حرف اصلی و اول فیلمسازان عرب‌زبان این است که هیچ‌کس نمی‌تواند ما را از تعریف داستان‌های‌مان منصرف کرده یا بازدارد. این‌روزها منطقه خاورمیانه و جنوب آفریقا به‌دلیل جنگ‌هایی که در فلسطین، لبنان، یمن و نیز سودان برپاست، در شرایط بغرنج و پیش‌بینی‌نشده‌ای به‌سر می‌برد. به‌همین‌دلیل است که فیلمسازان عرب‌زبان به‌شکل فزاینده‌ای به‌دنبال همبستگی با یکدیگر هستند و از فعالیت‌های خلاقه همکاران خود در سراسر کشورهای عرب‌زبان حمایت می‌کنند. آنها این همبستگی را گامی مهم و اساسی برای ادامه فعالیت فیلمسازی در منطقه می‌دانند و عقیده دارند با کمک یکدیگر می‌توانند راه‌هایی خلاقه برای بیان درد و رنج‌ها و آمال و آرزوهای مردم منطقه پیدا کنند. در‌همین‌حال، تهیه و تولید‌کنندگان آثار سینمایی به تلاش برای پیدا‌کردن سرمایه‌های بیشتر برای تولید آثاری غیرمتعارف و اجتماعی ادامه داده و با رساندن صدای هنرمندان به گوش محافل جهانی، سعی در انعکاس فعالیت‌های این هنرمندان دارند. با‌این‌همه، پرسش‌هایی جدی در رابطه با آینده فیلمسازی در منطقه مطرح است و بسیاری می‌پرسند تلاش‌های فیلمسازان برای ادامه حیات و فعالیت، چه سرنوشتی به‌همراه خواهد داشت.
پایان باز و پیچیده
علا کارکوتی یکی از موسسان شرکت مد سولوشن(که توزیع آثارعرب‌زبان در اروپا و آمریکا رابه‌عهده داردوهمچنین از سرمایه‌گذاران مهم درتولیدمحصولات سینمای عرب به‌حساب می‌آید) در‌این‌رابطه چنین می‌گوید: «ما هم‌اکنون در‌میانه یک شرایط بغرنج، خطرناک و بسیار‌پیچیده هستیم و هیچ‌کس نمی‌داند پایان آن چگونه خواهد بود. نکته اصلی ادامه حیات صنعت سینمای بومی و تداوم فعالیت‌های فیلمسازی است.این مسأله‌ای است که نه‌تنها مورد توجه هنرمندان عرب‌زبان، که همچنین مورد توجه فراوان محافل مترقی بین‌المللی است.برای ارزیابی شرایط سینمایی ناگزیر هستیم که شرایط سیاسی و وضعیت سیاسی این روزهای خاورمیانه را در‌نظر داشته باشیم. این‌روزها جهان عرب فشارهای خارجی بسیار زیادی را دارد تجربه می‌کند.»
ثبات، عامل اصلی فیلمسازی
کارکوتی ازتهیه‌کنندگان اصلی درام اجتماعی و ضد تبعیض نژادی «خداحافظ جولیا» محمد کوردوفانی است که نمایش بین‌المللی موفقی داشت و توجهات را به سمت جنگ داخلی سودان جلب کرد. او باور دارد فیلمهایی از این دست، راه را برای تولید آثار اجتماعی بیشتری باز و مردم جهان را با وضعیت بغرنج ملت سودان و جنگ داخلی آن آشنا می‌کند: «پروژه‌های داغ و ناب زیادی از سودان سربرمی‌آورد و این در‌حالی است که به‌دلیل وضعیت خاص کشور، امکان فیلمبرداری‌شان در لوکیشن‌های داخلی این کشور نیست. بارها این نکته را به‌زبان آورده و به آن اعتقاد دارم که ما در مرحله عصر طلایی سینمای عرب هستیم اما نکته اصلی در این رابطه عامل ثبات است. چیزهایی چون استعداد، عشق و علاقه به فیلمسازی اجتماعی و بودجه همه مهم هستند اما اگر شما در کشور با عنصر ثبات همراه نباشید، هیچ‌یک از این عوامل دیگر کارساز و گره‌گشا نیستند.»
مشکل عدم توانایی تولید فیلم در سودان را هنرمندان فلسطینی هم دارند. آنها هم به‌خاطر شرایط جنگ تحمیلی و تجاوز ارتش اسرائیل به نوار غزه، نمی‌توانند از لوکیشن‌های این مکان برای فیلمبرداری فیلم‌هایشان استفاده کنند. لیلا عباس خانم فیلمساز فلسطینی که به‌اجبار در تبعید به‌سر می‌برد، با سومین ساخته بلند سینمایی‌‌اش «تشکر برای حمایت از ما» تلاش دارد صدای ملت مظلومی باشد که شاهد بمباران‌های وحشتناک هر روز اسرائیل است. او هم از تلاش‌ها و تقلاهایی صحبت می‌کند که هر روز با آنها دست‌به‌گریبان است و به‌عنوان یک فیلمساز فلسطینی باید با آنها رودررو شود.
دو مشکل سرمایه و لوکیشن
عباس هم نگرانی‌هایی در رابطه با آینده صنعت سینمای فلسطین دارد و این پرسش را مطرح می‌کند که در شرایطی که ملت فلسطین با یک نسل‌کشی بیرحمانه روبه‌رو هستند، چه بر سر سینمای آن خواهد آمد: «باید واقع‌بین باشیم. من برای فیلم بعدی‌ام دو سوژه متفاوت دارم و قصدم این است که هر دوی آنها را بسازم. نسبت به هر یک، دیدگاه خاص و متفاوتی دارم و فیلمسازی برای من در حکم سرگرمی یا دنبال‌کردن علاقه‌ام به فیلم ساختن نیست. برای من، فیلمسازی یک مسئولیت در‌قبال مردم سرزمینم است و با فیلم‌هایم می‌خواهم صدای مظلومیت و درد و رنج آنها باشم. با این‌حال، باید با خودم صادق باشم. شرایط این روزهای منطقه تفاوت‌هایی اساسی با چند‌سال قبل دارد. این‌روزها در هر گوشه خاک سرزمین من جنگ و خونریزی و کشتار ادامه دارد. نه می‌توانم در این محل فیلمی را فیلمبرداری کنم و نه می‌توانم سرمایه‌گذاری از داخل برای فیلم‌هایم پیدا کنم. جنگ و تجاوز تقریبا همه‌چیز را از بین برده است. در همین‌حال نگاه‌ها به‌سمت همکاران بین‌المللی و خارجی می‌رود. فیلم آخرم را با کمک و همکاری تهیه‌کنندگان مستقل آلمانی تولید کردم. امیدوارم صدای مظلومیت ملت فلسطین به‌قدری بلند باشد و به گوش جهانیان برسد که من هم بتوانم برای کارهای بعدیم از حمایت مالی تهیه‌کنندگان و هنرمندان متعهد و مستقل بین‌المللی بهره‌مند شوم.»
جنگ در جنگ
محمد حفظی از تهیه‌کنندگان مستقل و متعهد عربی هم روی این موضوع تاکید می‌کند که این روزها مشغول فیلمبرداری پروژه تازه سودانی‌‌اش در داخل کشور مصر است. او از این‌نظر مصر را برای فیلمبرداری انتخاب کرده که نمی‌تواند به‌دلیل شرایط جنگی سودان، آن را در سرزمین اصلی فیلمبرداری کند: «این موضوع چالش‌های تازه‌ای را برای ما به‌وجود آورده است. شما مجبورید داستان فیلم‌تان را در نقطه‌ای دورتر از مکانی که رخ داده فیلمبرداری کنید و این نکته، مشکلات خاص خود را به‌دنبال دارد. از یک‌سو، باید سرمایه بیشتری صرف تولید اثر خود کنید و از سوی دیگر، لوکیشن‌های مناسب را برای داستان‌‌تان پیدا کنید. این هم برای خودش حکم یک جنگ اعلام‌نشده را دارد، جنگی دشوار که شبیه حرکت در یک سربالایی شیب‌دار است.»
آرمان فلسطین در‌صدر
یکی از مهم‌ترین کشورهای تأثیرگذار بر سینمای عرب، سینمای مصر است. سینمای این کشور اگرچه جلال و اقبال چنددهه قبل را ندارد، همچنان در سرزمین‌های عربی مورد توجه است. افکار عمومی این کشور به‌دلیل همسایگی با باریکه غزه، بسیار تحت تأثیر حوادث فلسطین است و به‌همین دلیل هنرمندان مصری نیز سعی دارند، روایت‌های مردم فلسطین و رابطه تاریخی آنها با مصر را به تصویر بکشند. ضمن این‌که تعداد زیادی از فیلمسازان مهاجر فلسطینی به مصر رفته‌اند و در صنعت سینمای این کشور فعالند. یکی از آنها اسکندر کوپتی است که به تازگی با ساختن فیلم درام اجتماعی «تعطیلات خوش» زندگی سخت مردم کشورش را در مناطق اشغالی فلسطین روایت می‌کند. حرف می‌زنند و تجربیات‌شان را با دیگران به اشتراک می‌گذارند. در‌حالی سرمایه‌گذاران مصری به مسأله فلسطین ورود کرده‌اند که سیاست‌های این کشور، به‌ویژه در بخش فرهنگی در دست صهیونیست‌هاست و رژیم اشغالگر قدس سال‌ها با نفوذ در سینمای فلسطین روح آزادیخواهی این کشور عربی را از بین برده بود اما پس از طوفان‌الاقصی برخی سرمایه‌گذاران فرهنگی در مصر تلاش می‌کنند تا به موضوع فلسطین کشور همسایه‌شان بیش از گذشته توجه کنند. البته سینمای فلسطین تنها درمصر وکشورهای عربی، به فعالیت خود برای روایت مشکلات زندگی فلسطینیان ادامه نمی‌دهد بلکه نسل جوانی از فیلمسازان عرب که در اروپا زندگی می‌کنند هم به این آرمان پایبندند. یکی از این چهره‌ها فرح نابلسی است که اخیرا فیلمش به‌نام «معلم» در جشنواره فیلم تورنتو نمایش داده شد. او که تابعیت بریتانیایی دارد، می‌گوید: «می‌خواستم از استعدادهایی که در آنجا (سرزمین‌های اشغالی)هستند حمایت کنم، چون فرصت‌های زیادی نصیب آنها نمی‌شود.» در بحبوحه فیلمبرداری اما چالش‌های لجستیکی متعددی رخ داد، مانند تأخیر در فیلمبرداری به‌دلیل مسدود‌شدن جاده‌ها و همچنین تجربه‌های احساسی. در همان ابتدای فیلمبرداری، شهرک‌نشینان اسراییلی شروع به آتش‌زدن درختان زیتون در همان روستایی کردند که آنجا بودیم.»
کیکاوس زیاری - گروه فرهنگ و هنرانصرافی در‌کار نیست
حرف اصلی و اول فیلمسازان عرب‌زبان این است که هیچ‌کس نمی‌تواند ما را از تعریف داستان‌های‌مان منصرف کرده یا بازدارد. این‌روزها منطقه خاورمیانه و جنوب آفریقا به‌دلیل جنگ‌هایی که در فلسطین، لبنان، یمن و نیز سودان برپاست، در شرایط بغرنج و پیش‌بینی‌نشده‌ای به‌سر می‌برد. به‌همین‌دلیل است که فیلمسازان عرب‌زبان به‌شکل فزاینده‌ای به‌دنبال همبستگی با یکدیگر هستند و از فعالیت‌های خلاقه همکاران خود در سراسر کشورهای عرب‌زبان حمایت می‌کنند. آنها این همبستگی را گامی مهم و اساسی برای ادامه فعالیت فیلمسازی در منطقه می‌دانند و عقیده دارند با کمک یکدیگر می‌توانند راه‌هایی خلاقه برای بیان درد و رنج‌ها و آمال و آرزوهای مردم منطقه پیدا کنند. در‌همین‌حال، تهیه و تولید‌کنندگان آثار سینمایی به تلاش برای پیدا‌کردن سرمایه‌های بیشتر برای تولید آثاری غیرمتعارف و اجتماعی ادامه داده و با رساندن صدای هنرمندان به گوش محافل جهانی، سعی در انعکاس فعالیت‌های این هنرمندان دارند. با‌این‌همه، پرسش‌هایی جدی در رابطه با آینده فیلمسازی در منطقه مطرح است و بسیاری می‌پرسند تلاش‌های فیلمسازان برای ادامه حیات و فعالیت، چه سرنوشتی به‌همراه خواهد داشت.
پایان باز و پیچیده
علا کارکوتی یکی از موسسان شرکت مد سولوشن(که توزیع آثارعرب‌زبان در اروپا و آمریکا رابه‌عهده داردوهمچنین از سرمایه‌گذاران مهم درتولیدمحصولات سینمای عرب به‌حساب می‌آید) در‌این‌رابطه چنین می‌گوید: «ما هم‌اکنون در‌میانه یک شرایط بغرنج، خطرناک و بسیار‌پیچیده هستیم و هیچ‌کس نمی‌داند پایان آن چگونه خواهد بود. نکته اصلی ادامه حیات صنعت سینمای بومی و تداوم فعالیت‌های فیلمسازی است.این مسأله‌ای است که نه‌تنها مورد توجه هنرمندان عرب‌زبان، که همچنین مورد توجه فراوان محافل مترقی بین‌المللی است.برای ارزیابی شرایط سینمایی ناگزیر هستیم که شرایط سیاسی و وضعیت سیاسی این روزهای خاورمیانه را در‌نظر داشته باشیم. این‌روزها جهان عرب فشارهای خارجی بسیار زیادی را دارد تجربه می‌کند.»
ثبات، عامل اصلی فیلمسازی
کارکوتی ازتهیه‌کنندگان اصلی درام اجتماعی و ضد تبعیض نژادی «خداحافظ جولیا» محمد کوردوفانی است که نمایش بین‌المللی موفقی داشت و توجهات را به سمت جنگ داخلی سودان جلب کرد. او باور دارد فیلمهایی از این دست، راه را برای تولید آثار اجتماعی بیشتری باز و مردم جهان را با وضعیت بغرنج ملت سودان و جنگ داخلی آن آشنا می‌کند: «پروژه‌های داغ و ناب زیادی از سودان سربرمی‌آورد و این در‌حالی است که به‌دلیل وضعیت خاص کشور، امکان فیلمبرداری‌شان در لوکیشن‌های داخلی این کشور نیست. بارها این نکته را به‌زبان آورده و به آن اعتقاد دارم که ما در مرحله عصر طلایی سینمای عرب هستیم اما نکته اصلی در این رابطه عامل ثبات است. چیزهایی چون استعداد، عشق و علاقه به فیلمسازی اجتماعی و بودجه همه مهم هستند اما اگر شما در کشور با عنصر ثبات همراه نباشید، هیچ‌یک از این عوامل دیگر کارساز و گره‌گشا نیستند.»
مشکل عدم توانایی تولید فیلم در سودان را هنرمندان فلسطینی هم دارند. آنها هم به‌خاطر شرایط جنگ تحمیلی و تجاوز ارتش اسرائیل به نوار غزه، نمی‌توانند از لوکیشن‌های این مکان برای فیلمبرداری فیلم‌هایشان استفاده کنند. لیلا عباس خانم فیلمساز فلسطینی که به‌اجبار در تبعید به‌سر می‌برد، با سومین ساخته بلند سینمایی‌‌اش «تشکر برای حمایت از ما» تلاش دارد صدای ملت مظلومی باشد که شاهد بمباران‌های وحشتناک هر روز اسرائیل است. او هم از تلاش‌ها و تقلاهایی صحبت می‌کند که هر روز با آنها دست‌به‌گریبان است و به‌عنوان یک فیلمساز فلسطینی باید با آنها رودررو شود.
دو مشکل سرمایه و لوکیشن
عباس هم نگرانی‌هایی در رابطه با آینده صنعت سینمای فلسطین دارد و این پرسش را مطرح می‌کند که در شرایطی که ملت فلسطین با یک نسل‌کشی بیرحمانه روبه‌رو هستند، چه بر سر سینمای آن خواهد آمد: «باید واقع‌بین باشیم. من برای فیلم بعدی‌ام دو سوژه متفاوت دارم و قصدم این است که هر دوی آنها را بسازم. نسبت به هر یک، دیدگاه خاص و متفاوتی دارم و فیلمسازی برای من در حکم سرگرمی یا دنبال‌کردن علاقه‌ام به فیلم ساختن نیست. برای من، فیلمسازی یک مسئولیت در‌قبال مردم سرزمینم است و با فیلم‌هایم می‌خواهم صدای مظلومیت و درد و رنج آنها باشم. با این‌حال، باید با خودم صادق باشم. شرایط این روزهای منطقه تفاوت‌هایی اساسی با چند‌سال قبل دارد. این‌روزها در هر گوشه خاک سرزمین من جنگ و خونریزی و کشتار ادامه دارد. نه می‌توانم در این محل فیلمی را فیلمبرداری کنم و نه می‌توانم سرمایه‌گذاری از داخل برای فیلم‌هایم پیدا کنم. جنگ و تجاوز تقریبا همه‌چیز را از بین برده است. در همین‌حال نگاه‌ها به‌سمت همکاران بین‌المللی و خارجی می‌رود. فیلم آخرم را با کمک و همکاری تهیه‌کنندگان مستقل آلمانی تولید کردم. امیدوارم صدای مظلومیت ملت فلسطین به‌قدری بلند باشد و به گوش جهانیان برسد که من هم بتوانم برای کارهای بعدیم از حمایت مالی تهیه‌کنندگان و هنرمندان متعهد و مستقل بین‌المللی بهره‌مند شوم.»
جنگ در جنگ
محمد حفظی از تهیه‌کنندگان مستقل و متعهد عربی هم روی این موضوع تاکید می‌کند که این روزها مشغول فیلمبرداری پروژه تازه سودانی‌‌اش در داخل کشور مصر است. او از این‌نظر مصر را برای فیلمبرداری انتخاب کرده که نمی‌تواند به‌دلیل شرایط جنگی سودان، آن را در سرزمین اصلی فیلمبرداری کند: «این موضوع چالش‌های تازه‌ای را برای ما به‌وجود آورده است. شما مجبورید داستان فیلم‌تان را در نقطه‌ای دورتر از مکانی که رخ داده فیلمبرداری کنید و این نکته، مشکلات خاص خود را به‌دنبال دارد. از یک‌سو، باید سرمایه بیشتری صرف تولید اثر خود کنید و از سوی دیگر، لوکیشن‌های مناسب را برای داستان‌‌تان پیدا کنید. این هم برای خودش حکم یک جنگ اعلام‌نشده را دارد، جنگی دشوار که شبیه حرکت در یک سربالایی شیب‌دار است.»
آرمان فلسطین در‌صدر
یکی از مهم‌ترین کشورهای تأثیرگذار بر سینمای عرب، سینمای مصر است. سینمای این کشور اگرچه جلال و اقبال چنددهه قبل را ندارد، همچنان در سرزمین‌های عربی مورد توجه است. افکار عمومی این کشور به‌دلیل همسایگی با باریکه غزه، بسیار تحت تأثیر حوادث فلسطین است و به‌همین دلیل هنرمندان مصری نیز سعی دارند، روایت‌های مردم فلسطین و رابطه تاریخی آنها با مصر را به تصویر بکشند. ضمن این‌که تعداد زیادی از فیلمسازان مهاجر فلسطینی به مصر رفته‌اند و در صنعت سینمای این کشور فعالند. یکی از آنها اسکندر کوپتی است که به تازگی با ساختن فیلم درام اجتماعی «تعطیلات خوش» زندگی سخت مردم کشورش را در مناطق اشغالی فلسطین روایت می‌کند. حرف می‌زنند و تجربیات‌شان را با دیگران به اشتراک می‌گذارند. در‌حالی سرمایه‌گذاران مصری به مسأله فلسطین ورود کرده‌اند که سیاست‌های این کشور، به‌ویژه در بخش فرهنگی در دست صهیونیست‌هاست و رژیم اشغالگر قدس سال‌ها با نفوذ در سینمای فلسطین روح آزادیخواهی این کشور عربی را از بین برده بود اما پس از طوفان‌الاقصی برخی سرمایه‌گذاران فرهنگی در مصر تلاش می‌کنند تا به موضوع فلسطین کشور همسایه‌شان بیش از گذشته توجه کنند. البته سینمای فلسطین تنها درمصر وکشورهای عربی، به فعالیت خود برای روایت مشکلات زندگی فلسطینیان ادامه نمی‌دهد بلکه نسل جوانی از فیلمسازان عرب که در اروپا زندگی می‌کنند هم به این آرمان پایبندند. یکی از این چهره‌ها فرح نابلسی است که اخیرا فیلمش به‌نام «معلم» در جشنواره فیلم تورنتو نمایش داده شد. او که تابعیت بریتانیایی دارد، می‌گوید: «می‌خواستم از استعدادهایی که در آنجا (سرزمین‌های اشغالی)هستند حمایت کنم، چون فرصت‌های زیادی نصیب آنها نمی‌شود.» در بحبوحه فیلمبرداری اما چالش‌های لجستیکی متعددی رخ داد، مانند تأخیر در فیلمبرداری به‌دلیل مسدود‌شدن جاده‌ها و همچنین تجربه‌های احساسی. در همان ابتدای فیلمبرداری، شهرک‌نشینان اسراییلی شروع به آتش‌زدن درختان زیتون در همان روستایی کردند که آنجا بودیم.»