بررسی آفت چشم‌و‌هم‌چشمی در برپایی مهمانی‌های پرتجمل افطاری در گفت‌وگو با یک روان‌شناس
سفره‌های تجملاتی برکت رمضان را می‌برد
هر ساله ضیافت‌های افطاری در میان خانواده‌هایی را شاهدیم که هزینه‌های سرسام‌آوری را خرج این مهمانی‌ها می‌کنند. مراسم را در هتل‌ها و تالارهای لوکس و مجلل برگزارمی‌کنند، انواع غذاها، پیش‌غذاها، دسرها و سالادهای ایرانی و فرنگی و فینگرفودهای متنوع سفارش می‌دهند و تدارکاتی مثل گل‌آرایی و شمع‌آرایی به همراه اجرای موسیقی در این مراسم به کار می‌برند تا ضیافت افطاری‌شان به طرز چشمگیری خاص و منحصر به‌فرد جلوه دهد.
درواقع در ماهی که باید به خودسازی و تهذیب نفس بپردازیم، به فکر برگزاری رقابت‌های ناسالم و ضیافت‌هایی هستیم که در آن خبری از معنویت نیست و اغلب این ضیافت‌ها به سبب چشم‌و‌هم‌چشمی با اسراف، ولخرجی و ریخت‌و‌پاش همراه بوده و تبدیل به عملی برای تفاخر و بزرگنمایی خانواده‌ها در برابر یکدیگر شده است. حجت‌الاسلام دکتر نصیر عابدینی، روان‌شناس بالینی در گفت‌وگو با جام‌جم به سؤالات‌مان پاسخ می‌دهد.
چرا در ماه مبارک رمضان برگزاری ضیافت‌های افطاری ثوابی دوچندان دارد و در روایات متعددی توصیه به دادن افطاری و اطعام در این ماه شده است؟
اطعام و افطاری به فقرا و خویشاوندان در ماه رمضان از سیره پیامبران، امامان و نیاکان بوده و اجر و حسنه دو چندانی دارد. از نظر دینی رزاقیت (رزق و روزی‌دادن) یکی از اسماء‌الحسنی خداوند بوده و همان‌گونه که خداوند به بنده‌اش روزی می‌دهد اگر یک بنده به بنده دیگر روزی دهد به نوعی به یکی از صفات الهی خداوند نزدیک شده است. کسی که در ماه مبارک فرامین خداوند را اجرا کند، یعنی در مدت زمان مشخصی خود را از خوردن و آشامیدن محروم سازد در گروه بندگان خاص خداوند قرار گرفته و اطعام بندگان خاص هم ثواب دوچندان دارد. از نظر روان‌شناسی نیز افطاری و اطعام سبب نوعی تعامل اجتماعی مثبت می‌شود. وقتی خانواده‌ها به‌واسطه ضیافت افطاری در یک محفل حضور به هم می‌رسانند، دیدارها تازه شده و همین عامل موجب تقویت سلامت و بهداشت روان می‌شود. اطعام و افطاری را می‌توان هم به فقرا داد و هم به خویشاوندان و آشنایان و تنها مخصوص فقرا نیست.
چه عاملی باعث می‌شود که افراد برای برگزاری ضیافت‌های افطاری وارد رقابت ناسالم چشم‌و‌هم‌چشمی شوند؟
در ضیافت‌های افطاری که در جامعه ما برگزار می‌شود ده‌ها عامل تقویت‌کننده و تنبیه‌کننده وجود دارد. به‌عنوان مثال اگر در یک مهمانی یک نوع غذا سرو شود برخی مهمانان، این پذیرایی را رفتاری غیرتجمل‌گرایانه و به نوعی بی‌حرمتی از سوی میزبان می‌پندارند و این عامل نوعی تنبیه محسوب می‌شود، اما در مقابل اگر در مراسم افطار از چندین نوع غذا استفاده شود برخی مهمانان این پذیرایی را شاهانه و رفتاری درخور تمجید و تعریف می‌دانند و این یکی از عوامل تقویت‌کننده به‌شمار می‌رود. در حقیقت بیشتر یادگیری‌ها و الگوبرداری‌ها از این نوع ضیافت‌ها «مشاهده‌ای» است. یعنی فرد با مشاهده رفتار و عکس‌العمل دیگران و از طریق دیدن یاد می‌گیرد که چه کاری انجامش در میان افراد محبوبیت دارد و بیشتر مورد تعریف و تمجید قرار می‌گیرد، بنابراین آن کار را انجام می‌دهد و این شروع یک رقابت ناسالم به نام چشم‌و‌هم‌چشمی است.
این چشم‌و‌هم‌چشمی‌ها بیشتر در خانواده‌های با سطح مالی بالاست یا خانواده‌های کم‌درآمد را هم شامل می‌شود؟
برخی خانواده‌هایی که درآمد پایینی دارند بر این باورند که اگر در افطاری دادن سنگ‌تمام نگذارند برای اطرافیان ثابت می‌شود که آنان از نظر بضاعت مالی ضعیف بوده و قدرت مهمان‌نوازی شاهانه ندارند و در نتیجه تحمل این موضوع برای‌شان سخت و رنج‌آور است. تعدادی از خانواده‌ها هم هستند که تمکن مالی بالایی دارند اما از عزت‌نفس پایینی برخوردارند؛ یعنی خودشان را دست‌کم می‌گیرند و ارزشی که برای نظر دیگران قائلند برای خود قائل نیستند. در نتیجه به صورتی می‌خواهند با برگزاری ضیافت‌های تجمل‌گرایانه و پرهزینه به دیگران بفهمانند که به مرتبه آنان رسیده‌اند. درواقع عامل اصلی چشم‌و‌هم‌چشمی‌ها در اثر پایین بودن عزت‌نفس افراد است. خود ارزشمندی یا عزت‌نفس به معنای غرور و خودشیفتگی نیست، بلکه این معنا را می‌دهد که فرد با خود صادق و روراست باشد و نقاط ضعف و قوت خود را شناخته و قبول داشته و همواره درصدد رفع نقاط منفی خود از بهترین راه باشد. رفتارهای ما نشان‌دهنده سهمی از عزت‌نفس ماست و عامل اصلی داشتن عزت‌نفس در نتیجه تربیت صحیح و اصولی فرزندان و از طریق پدرومادر کسب می‌شود و ژنتیکی نیست، بلکه اکتسابی است.
آیا مراسمی که بر پایه اسراف و تجمل‌گرایی و چشم‌و‌هم‌چشمی برگزار می‌شود برای میزبان و مهمان ثوابی هم دارد؟
متأسفانه چشم‌و‌هم‌چشمی در بسیاری از سفره‌های افطار موجب اسراف می‌شود و این امر از دیدگاه اسلام گناه است. در هر حوزه‌ای ما یک الگوی مصرف داریم که این الگو بنا بر تناسب فرهنگ و زمانه تغییر می‌کند که اگر این تغییر بیشتر از الگوی مصرف باشد ما به‌نوعی اسراف‌کار محسوب می‌شویم. به‌طور مثال اگر در یک ضیافت، غذایی بیش از ظرفیت و تعداد مهمانان سرو شود، اسراف محسوب شده و بدون شک چنین ضیافتی آن هم در ماه رمضان نمی‌تواند اجر و حسنه‌ای برای مهمان و میزبان به همراه داشته باشد. این در حالی است که اگر جلوی ولخرجی‌ها و ریخت‌و‌پاش‌های غیرضروری گرفته شود، نه‌تنها به نفع جیب میزبان است، بلکه اجر و حسنه این ضیافت نصیب مهمان و میزبان هم خواهد شد. ضمن این‌که خانواده‌ای که به موضوع اسراف بی‌توجه و تمام فکر و ذکر او چشم‌و‌هم‌چشمی‌های افراط‌گونه و مقایسه خود با اطرافیان باشد از سلامت و بهداشت روان مطلوبی برخوردار نیست. همچنین ضیافت‌های پرخرج و اسراف‌کارانه خانواده‌ها می‌تواند اثرات نامطلوبی بر رفتار و اعمال فرزندان خانواده بگذارد. بچه‌ها همچون بزرگسالان می‌توانند از طریق یادگیری‌های مشاهده‌ای در آینده رفتاری همچون پدرومادر خود داشته و به نوعی نیاز افراطی به توجه و تأیید در آنها نهادینه می‌شود و گاهی پرتوقع، ناراضی و متکبر بار می‌آیند.
یک ضیافت افطاری چگونه باید باشد تا اجر و حسنه آن شامل حال‌مان شود؟
پیش از انجام هر کاری در این ماه باید نیات و انگیزه‌های‌مان را خالص کنیم و با دید خدایی به ضیافت افطاری بنگریم. یعنی با خود بیندیشیم که هدف ما از افطاری دادن چیست؛رضایت خدا ورسیدن به اجر وحسنه یا تعریف وتمجید خلق خدا از ریخت‌و‌پاش‌ها و اسراف‌کاری‌های‌مان؟ صرف هزینه‌های سرسام‌آور و تجمل‌گرایی به‌خصوص در این زمانه، عامل اصلی کم‌شدن رفت‌و‌آمدهای خانوادگی شده است. اگر در یک مراسم مهمانی به ظواهر کم توجه شود و در مقابل به روابط و تعامل با خویشاوندان و دوستان بها دهید بدون‌شک هم از ثواب صله‌رحم سود خواهید برد و هم با کمترین هزینه توانسته‌‌اید ثواب دوچندان اطعام و افطاری ماه مبارک را از آن خود کنید. به‌دلیل آن‌که در ماه رمضان از یک‌سو فضا ملکوتی می‌شود، یعنی در‌های دوزخ بسته و شیطان به غل و زنجیر کشیده می‌شود و از سوی دیگر افراد باید در مدت زمان معینی خود را از خوردن وآشامیدن محروم کنند و به کنترل نفس اماره (نوعی انرژی وادارکننده به بدی) بپردازند، این ماه بهترین زمان برای تقویت خویشتنداری، خودسازی و تهذیب‌نفس است.
فاخره بهبهانی - گروه جامعهچرا در ماه مبارک رمضان برگزاری ضیافت‌های افطاری ثوابی دوچندان دارد و در روایات متعددی توصیه به دادن افطاری و اطعام در این ماه شده است؟
اطعام و افطاری به فقرا و خویشاوندان در ماه رمضان از سیره پیامبران، امامان و نیاکان بوده و اجر و حسنه دو چندانی دارد. از نظر دینی رزاقیت (رزق و روزی‌دادن) یکی از اسماء‌الحسنی خداوند بوده و همان‌گونه که خداوند به بنده‌اش روزی می‌دهد اگر یک بنده به بنده دیگر روزی دهد به نوعی به یکی از صفات الهی خداوند نزدیک شده است. کسی که در ماه مبارک فرامین خداوند را اجرا کند، یعنی در مدت زمان مشخصی خود را از خوردن و آشامیدن محروم سازد در گروه بندگان خاص خداوند قرار گرفته و اطعام بندگان خاص هم ثواب دوچندان دارد. از نظر روان‌شناسی نیز افطاری و اطعام سبب نوعی تعامل اجتماعی مثبت می‌شود. وقتی خانواده‌ها به‌واسطه ضیافت افطاری در یک محفل حضور به هم می‌رسانند، دیدارها تازه شده و همین عامل موجب تقویت سلامت و بهداشت روان می‌شود. اطعام و افطاری را می‌توان هم به فقرا داد و هم به خویشاوندان و آشنایان و تنها مخصوص فقرا نیست.
چه عاملی باعث می‌شود که افراد برای برگزاری ضیافت‌های افطاری وارد رقابت ناسالم چشم‌و‌هم‌چشمی شوند؟
در ضیافت‌های افطاری که در جامعه ما برگزار می‌شود ده‌ها عامل تقویت‌کننده و تنبیه‌کننده وجود دارد. به‌عنوان مثال اگر در یک مهمانی یک نوع غذا سرو شود برخی مهمانان، این پذیرایی را رفتاری غیرتجمل‌گرایانه و به نوعی بی‌حرمتی از سوی میزبان می‌پندارند و این عامل نوعی تنبیه محسوب می‌شود، اما در مقابل اگر در مراسم افطار از چندین نوع غذا استفاده شود برخی مهمانان این پذیرایی را شاهانه و رفتاری درخور تمجید و تعریف می‌دانند و این یکی از عوامل تقویت‌کننده به‌شمار می‌رود. در حقیقت بیشتر یادگیری‌ها و الگوبرداری‌ها از این نوع ضیافت‌ها «مشاهده‌ای» است. یعنی فرد با مشاهده رفتار و عکس‌العمل دیگران و از طریق دیدن یاد می‌گیرد که چه کاری انجامش در میان افراد محبوبیت دارد و بیشتر مورد تعریف و تمجید قرار می‌گیرد، بنابراین آن کار را انجام می‌دهد و این شروع یک رقابت ناسالم به نام چشم‌و‌هم‌چشمی است.
این چشم‌و‌هم‌چشمی‌ها بیشتر در خانواده‌های با سطح مالی بالاست یا خانواده‌های کم‌درآمد را هم شامل می‌شود؟
برخی خانواده‌هایی که درآمد پایینی دارند بر این باورند که اگر در افطاری دادن سنگ‌تمام نگذارند برای اطرافیان ثابت می‌شود که آنان از نظر بضاعت مالی ضعیف بوده و قدرت مهمان‌نوازی شاهانه ندارند و در نتیجه تحمل این موضوع برای‌شان سخت و رنج‌آور است. تعدادی از خانواده‌ها هم هستند که تمکن مالی بالایی دارند اما از عزت‌نفس پایینی برخوردارند؛ یعنی خودشان را دست‌کم می‌گیرند و ارزشی که برای نظر دیگران قائلند برای خود قائل نیستند. در نتیجه به صورتی می‌خواهند با برگزاری ضیافت‌های تجمل‌گرایانه و پرهزینه به دیگران بفهمانند که به مرتبه آنان رسیده‌اند. درواقع عامل اصلی چشم‌و‌هم‌چشمی‌ها در اثر پایین بودن عزت‌نفس افراد است. خود ارزشمندی یا عزت‌نفس به معنای غرور و خودشیفتگی نیست، بلکه این معنا را می‌دهد که فرد با خود صادق و روراست باشد و نقاط ضعف و قوت خود را شناخته و قبول داشته و همواره درصدد رفع نقاط منفی خود از بهترین راه باشد. رفتارهای ما نشان‌دهنده سهمی از عزت‌نفس ماست و عامل اصلی داشتن عزت‌نفس در نتیجه تربیت صحیح و اصولی فرزندان و از طریق پدرومادر کسب می‌شود و ژنتیکی نیست، بلکه اکتسابی است.
آیا مراسمی که بر پایه اسراف و تجمل‌گرایی و چشم‌و‌هم‌چشمی برگزار می‌شود برای میزبان و مهمان ثوابی هم دارد؟
متأسفانه چشم‌و‌هم‌چشمی در بسیاری از سفره‌های افطار موجب اسراف می‌شود و این امر از دیدگاه اسلام گناه است. در هر حوزه‌ای ما یک الگوی مصرف داریم که این الگو بنا بر تناسب فرهنگ و زمانه تغییر می‌کند که اگر این تغییر بیشتر از الگوی مصرف باشد ما به‌نوعی اسراف‌کار محسوب می‌شویم. به‌طور مثال اگر در یک ضیافت، غذایی بیش از ظرفیت و تعداد مهمانان سرو شود، اسراف محسوب شده و بدون شک چنین ضیافتی آن هم در ماه رمضان نمی‌تواند اجر و حسنه‌ای برای مهمان و میزبان به همراه داشته باشد. این در حالی است که اگر جلوی ولخرجی‌ها و ریخت‌و‌پاش‌های غیرضروری گرفته شود، نه‌تنها به نفع جیب میزبان است، بلکه اجر و حسنه این ضیافت نصیب مهمان و میزبان هم خواهد شد. ضمن این‌که خانواده‌ای که به موضوع اسراف بی‌توجه و تمام فکر و ذکر او چشم‌و‌هم‌چشمی‌های افراط‌گونه و مقایسه خود با اطرافیان باشد از سلامت و بهداشت روان مطلوبی برخوردار نیست. همچنین ضیافت‌های پرخرج و اسراف‌کارانه خانواده‌ها می‌تواند اثرات نامطلوبی بر رفتار و اعمال فرزندان خانواده بگذارد. بچه‌ها همچون بزرگسالان می‌توانند از طریق یادگیری‌های مشاهده‌ای در آینده رفتاری همچون پدرومادر خود داشته و به نوعی نیاز افراطی به توجه و تأیید در آنها نهادینه می‌شود و گاهی پرتوقع، ناراضی و متکبر بار می‌آیند.
یک ضیافت افطاری چگونه باید باشد تا اجر و حسنه آن شامل حال‌مان شود؟
پیش از انجام هر کاری در این ماه باید نیات و انگیزه‌های‌مان را خالص کنیم و با دید خدایی به ضیافت افطاری بنگریم. یعنی با خود بیندیشیم که هدف ما از افطاری دادن چیست؛رضایت خدا ورسیدن به اجر وحسنه یا تعریف وتمجید خلق خدا از ریخت‌و‌پاش‌ها و اسراف‌کاری‌های‌مان؟ صرف هزینه‌های سرسام‌آور و تجمل‌گرایی به‌خصوص در این زمانه، عامل اصلی کم‌شدن رفت‌و‌آمدهای خانوادگی شده است. اگر در یک مراسم مهمانی به ظواهر کم توجه شود و در مقابل به روابط و تعامل با خویشاوندان و دوستان بها دهید بدون‌شک هم از ثواب صله‌رحم سود خواهید برد و هم با کمترین هزینه توانسته‌‌اید ثواب دوچندان اطعام و افطاری ماه مبارک را از آن خود کنید. به‌دلیل آن‌که در ماه رمضان از یک‌سو فضا ملکوتی می‌شود، یعنی در‌های دوزخ بسته و شیطان به غل و زنجیر کشیده می‌شود و از سوی دیگر افراد باید در مدت زمان معینی خود را از خوردن وآشامیدن محروم کنند و به کنترل نفس اماره (نوعی انرژی وادارکننده به بدی) بپردازند، این ماه بهترین زمان برای تقویت خویشتنداری، خودسازی و تهذیب‌نفس است.