آوینی و زمانه ما
اگر شهید آوینی امروز، در بهار سال ۱۴۰۴، در میان ما بود، چگونه پروژه‌های فکری خود را متناسب با اقتضائات زمانه به‌روزرسانی کرده و امتداد می‌داد؟ در این یادداشت با تمرکز بر فعالیت‌های فکری و هنری شهید آوینی و آثار او، گزینه‌هایی برای مسیرهای احتمالی امتداد پروژه فکری ایشان ارائه می‌شود.
بیستم فروردین‌ماه، سالگرد شهادت سید شهیدان اهل‌قلم، شهید سید مرتضی آوینی و روز هنر انقلاب اسلامی، فرصتی مغتنم برای تأمل در پروژه‌های فکری، فرهنگی و هنری این شهید بزرگوار است. یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که در این زمینه می‌توان مطرح کرد، این است: اگر شهید آوینی امروز، در بهار سال ۱۴۰۴، در میان ما بود، چگونه پروژه‌های فکری خود را متناسب با اقتضائات زمانه به‌روزرسانی کرده و امتداد می‌داد؟ بی‌تردید پاسخ به این پرسش می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی دل‌بستگان مشی فکری و هنری شهید آوینی بگشاید و راهنمای کسانی باشد که مایلند مسیر این شهید عزیز را در میدان جهاد فرهنگی ادامه دهند. در این نوشتار با تمرکز بر فعالیت‌های فکری و هنری شهید آوینی و آثار او، گزینه‌هایی برای مسیرهای احتمالی امتداد پروژه فکری ایشان ارائه می‌شود. مسلما مواردی که به آنها پرداخته خواهد شد، واجد یک حصر منطقی نیست و می‌توان مواردی را به آنها افزود و یا حتی کم کرد.
1. تأویل نظری تجربیات هنری انقلاب اسلامی
یکی از تمایزات وضعیت امروز هنر انقلاب با دوران حیات (به‌معنای ظاهری) شهید آوینی، گسترش تجربیات هنری و زیبایی‌شناختی در طی بیش از سه دهه گذشته است. به‌عبارت‌دیگر، در طی سالیان گذشته، در موقعیت‌های گوناگون اجتماعی، آثار هنری مختلفی با رویکرد انقلاب اسلامی آفریده شده و تجربیات زیبایی‌شناسانه ارزنده و تازه‌ای را به وجود آورده‌اند. بااین‌حال، بسیاری از این تجربیات زیبایی‌شناختی، به‌درستی در جهت اندیشه‌ورزی و نظریه‌پردازی، تحلیل و تأویل نشده‌اند.شهید آوینی در مجموعه مقالات خود، ازجمله مقالات مندرج در جلد سوم کتاب «آینه جادو»، به نقد آثار سینمایی پرداخته و نشان داده است که چگونه می‌توان از دریچه تجزیه‌و‌تحلیل تجربیات عینی هنری، به تبیین یک دستگاه نظری درباره هنر انقلاب اسلامی نزدیک شد. اگر امروز آوینی در میان ما بود، بی‌تردید به تحلیل نظام‌مند و معرفتی تحولات حوزه‌های شعر، سینما، گرافیک، موسیقی، خاطره‌نگاری‌های دفاع‌مقدس و دیگر هنرهای انقلابی می‌پرداخت و برای استخراج اصول و مبانی نظری آنها تلاش می‌کرد. جای خالی این تأمل نظری، امروز بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
2. تبیین جایگاه هنر در تحقق الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت
بخش قابل‌توجهی از آثار نظری شهید آوینی به نقد مبانی توسعه غربی اختصاص دارد. نمود اصلی این بخش از اندیشه شهید آوینی را می‌توان در هجده مقاله مندرج در کتاب «توسعه و تمدن غرب» مشاهده کرد. در مقابل، طی چند‌دهه گذشته، با طرح ادبیات «الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت» توسط رهبر فرزانه انقلاب اسلامی، این ادبیات به‌عنوان مدلی جایگزین برای الگوهای متداول توسعه غربی مطرح شده است.(1)
اگر شهید آوینی امروز در میان ما بود، بی‌تردید به تبیین ظرفیت‌های هنر انقلاب اسلامی در مسیر تحقق این الگو می‌پرداخت. او با نگاه عمیق خود به ارتباط میان فرهنگ، هنر و تمدن، به این پرسش اساسی پاسخ می‌داد که چگونه نهاد هنر، در تعامل با سایر نهادهای اجتماعی، می‌تواند زمینه‌ساز شکوفایی حیات جمعی، در عرصه‌های مختلفی همچون سبک زندگی، اقتصاد، امنیت، سلامت روان و... بر مبنای معرفت دینی شود. بررسی این مسأله، نه‌تنها به بازتعریف نقش هنر در فرآیند تمدن‌سازی اسلامی کمک می‌کرد، بلکه مسیرهای عملی برای پیوند هنر متعهد با گفتمان پیشرفت اسلامی- ایرانی را نیز روشن می‌ساخت.
3. تحلیل فرهنگی هنر انقلاب اسلامی
در اندیشه انقلاب اسلامی، هنر نه صرفا ابزاری برای سرگرمی، بلکه وسیله‌ای برای ترویج و تعمیق ارزش‌های فرهنگی و تبیین مفاهیمی است که هیچ زبان دیگری جز آن، گنجایش بیانش را ندارد.(2)
شهید آوینی در آثار مختلف خود، همواره بر این نکته تأکید داشت که هنر، عرصه‌ای برای بازنمایی حقیقت است و باید در خدمت تفکر توحیدی قرار گیرد. از سوی دیگر، تردیدی نیست که یکی از جلوه‌گاه‌های مهم وضعیت فرهنگی هر جامعه‌ای، ازجمله جامعه برآمده از انقلاب اسلامی، عرصه هنر است. به تعبیر دیگر، هنر انقلاب در موارد متعددی نشان‌دهنده روح جمعی جامعه ایران در دوران نهضت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است. این در‌هم‌تنیدگی دو مقوله هنر و فرهنگ انقلاب اسلامی، اقتضا می‌کند که دستگاه معرفتی بسط‌یافته‌ای برای تحلیل و نقد فرهنگی هنر ایجاد شود. هرچند شهید سید‌مرتضی آوینی در برخی آثار خود گام‌هایی به‌سمت ایجاد این دستگاه معرفتی برداشته بود ولی شاید اگر امروز در میان بود، او بسیار بیشتر از قبل، به تحلیل و نقد فرهنگی هنر انقلاب اسلامی می‌پرداخت.
4. سیاست‌گذاری هنر انقلاب اسلامی
شهید آوینی در دوران حیات خود، اگرچه در قامت یک متفکر و هنرمند، به طرح مباحثی از سنخ بایدونبایدهای کلان هنر انقلاب پرداخته ولی در مقام اندیشیدن منسجم و نظام‌مند برای طراحی یک مسیر دقیق در جهت شناسایی مسائل پیش روی هنر انقلاب اسلامی قرار نداشت و فرصتی برای تفکر پیرامون استفاده از ابزارهای مختلف، به‌خصوص امکان‌های پیش روی نهاد دولت برای حل این مسائل نیز نیافت. با توجه به تجربیات پر‌فراز و نشیب نهادهای متعدد فرهنگی و هنری کشور و انبوهی از مسائل که کمتر اقدامی در جهت حل آنها صورت گرفته، شاید اگر شهید آوینی امروز در حال اندیشیدن برای هنر انقلاب بود، بیش‌ازپیش، طراحی مسیرهایی برای تدبیر عملیاتی امور مربوط به هنر انقلاب اسلامی را در دستور کار فعالیت‌های فکری خود قرار می‌داد. به‌بیان‌دیگر اگر شهید آوینی امروز در میان ما بود، احتمالا با نگاه راهبردی، مسیرهای عملیاتی تازه‌ای را برای هدایت جریان هنر انقلاب پیشنهاد می‌داد. او که خود با دغدغه‌های اجرایی هنری در عرصه مستندسازی و سینما آشنا بود، می‌توانست در طراحی سیاست‌های کلان فرهنگی، نقشی تعیین‌کننده ایفا کند و راه‌هایی برای حمایت از هنرمندان متعهد و ایجاد جریان‌های هنری اصیل اسلامی ارائه دهد.
5. دیپلماسی هنری انقلاب اسلامی
شهید آوینی در مستندهای خود، تنها به بازنمایی حماسه‌های دفاع‌مقدس بسنده نکرد، بلکه تلاش کرد پیام انقلاب اسلامی را به جهان منتقل کند. امروز، با توجه به رشد رسانه‌های بین‌المللی و تأثیرگذاری فضای مجازی، فرصت‌های فراوانی برای تبیین آرمان‌های انقلاب از طریق هنر وجود دارد. در همین راستا، رهبرمعظم‌انقلاب به ضرورت «طرح حقایق را با منطق قوی، سخن متین و عقلانیت کامل، همراه با زینت عاطفه و عواطف انسانی در بستر فضای مجازی» اشاره کرده‌اند.(3)
اگر آوینی در میان ما بود، احتمالا با شناخت عمیق خود از رسانه و هنر، به طراحی الگوهای نوین برای دیپلماسی هنری انقلاب اسلامی می‌پرداخت و برای ارتباط مؤثرتر با مخاطبان جهانی تلاش می‌کرد.مستندسازی از جنبش‌های ضداستکباری جهان، ساخت آثار هنری درباره مظلومیت ملت‌های تحت ستم و تولید محتوای بین‌المللی با زبان هنر، ازجمله مسیرهایی است که او می‌توانست دنبال کند.
در پایان مجددا باید تأکید کرد که موارد مطرح‌شده در این نوشتار، تنها نمونه‌هایی از مسیرهای احتمالی امتداد اندیشه شهید آوینی در فضای فکری، فرهنگی و هنری امروز هستند. بی‌شک، اندیشیدن درباره این پرسش کلیدی که «اگر آوینی در میان ما بود، چه می‌کرد؟» به‌جای انواع و اقسام مواجهه‌های فانتزی با سید شهیدان اهل‌قلم، می‌تواند راه‌های جدیدی برای احیای تفکر او و ادامه دادن به مسیرش در دوران معاصر ارائه دهد. امید است که این تأملات، راهگشای مجاهدان فکری، فرهنگی و هنری انقلاب اسلامی باشد و به تعمیق جریان هنر متعهد در کشور کمک کند.
1 . به‌عنوان نمونه مراجعه شود به بیانات رهبر معظم انقلاب در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی مورخ1389.9.10
2. فقط گنجایش بیان هنری قادر به بیان بسیاری از مفاهیم است که مفاهیم والای دینی از این قبیل است. فقط به‌وسیله هنر می‌شود این مفاهیم را درک کرد (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با گروهی از خانواده‌های شهدا و جانبازان و اقشار مختلف مردم وجمعی ازمسئولان ادارات و سازمان‌های شهرهای تهران، شهداد، كرمان، قم و مسئولان و دانشجویان دانشگاه هنر مورخ1370.8.1)
3. بیانات رهبر معظم انقلاب در پایان مراسم عزاداری اربعین حسینی مورخ 1400.7.5
محسن جوهری - پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع)
1. تأویل نظری تجربیات هنری انقلاب اسلامی
یکی از تمایزات وضعیت امروز هنر انقلاب با دوران حیات (به‌معنای ظاهری) شهید آوینی، گسترش تجربیات هنری و زیبایی‌شناختی در طی بیش از سه دهه گذشته است. به‌عبارت‌دیگر، در طی سالیان گذشته، در موقعیت‌های گوناگون اجتماعی، آثار هنری مختلفی با رویکرد انقلاب اسلامی آفریده شده و تجربیات زیبایی‌شناسانه ارزنده و تازه‌ای را به وجود آورده‌اند. بااین‌حال، بسیاری از این تجربیات زیبایی‌شناختی، به‌درستی در جهت اندیشه‌ورزی و نظریه‌پردازی، تحلیل و تأویل نشده‌اند.شهید آوینی در مجموعه مقالات خود، ازجمله مقالات مندرج در جلد سوم کتاب «آینه جادو»، به نقد آثار سینمایی پرداخته و نشان داده است که چگونه می‌توان از دریچه تجزیه‌و‌تحلیل تجربیات عینی هنری، به تبیین یک دستگاه نظری درباره هنر انقلاب اسلامی نزدیک شد. اگر امروز آوینی در میان ما بود، بی‌تردید به تحلیل نظام‌مند و معرفتی تحولات حوزه‌های شعر، سینما، گرافیک، موسیقی، خاطره‌نگاری‌های دفاع‌مقدس و دیگر هنرهای انقلابی می‌پرداخت و برای استخراج اصول و مبانی نظری آنها تلاش می‌کرد. جای خالی این تأمل نظری، امروز بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
2. تبیین جایگاه هنر در تحقق الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت
بخش قابل‌توجهی از آثار نظری شهید آوینی به نقد مبانی توسعه غربی اختصاص دارد. نمود اصلی این بخش از اندیشه شهید آوینی را می‌توان در هجده مقاله مندرج در کتاب «توسعه و تمدن غرب» مشاهده کرد. در مقابل، طی چند‌دهه گذشته، با طرح ادبیات «الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت» توسط رهبر فرزانه انقلاب اسلامی، این ادبیات به‌عنوان مدلی جایگزین برای الگوهای متداول توسعه غربی مطرح شده است.(1)
اگر شهید آوینی امروز در میان ما بود، بی‌تردید به تبیین ظرفیت‌های هنر انقلاب اسلامی در مسیر تحقق این الگو می‌پرداخت. او با نگاه عمیق خود به ارتباط میان فرهنگ، هنر و تمدن، به این پرسش اساسی پاسخ می‌داد که چگونه نهاد هنر، در تعامل با سایر نهادهای اجتماعی، می‌تواند زمینه‌ساز شکوفایی حیات جمعی، در عرصه‌های مختلفی همچون سبک زندگی، اقتصاد، امنیت، سلامت روان و... بر مبنای معرفت دینی شود. بررسی این مسأله، نه‌تنها به بازتعریف نقش هنر در فرآیند تمدن‌سازی اسلامی کمک می‌کرد، بلکه مسیرهای عملی برای پیوند هنر متعهد با گفتمان پیشرفت اسلامی- ایرانی را نیز روشن می‌ساخت.
3. تحلیل فرهنگی هنر انقلاب اسلامی
در اندیشه انقلاب اسلامی، هنر نه صرفا ابزاری برای سرگرمی، بلکه وسیله‌ای برای ترویج و تعمیق ارزش‌های فرهنگی و تبیین مفاهیمی است که هیچ زبان دیگری جز آن، گنجایش بیانش را ندارد.(2)
شهید آوینی در آثار مختلف خود، همواره بر این نکته تأکید داشت که هنر، عرصه‌ای برای بازنمایی حقیقت است و باید در خدمت تفکر توحیدی قرار گیرد. از سوی دیگر، تردیدی نیست که یکی از جلوه‌گاه‌های مهم وضعیت فرهنگی هر جامعه‌ای، ازجمله جامعه برآمده از انقلاب اسلامی، عرصه هنر است. به تعبیر دیگر، هنر انقلاب در موارد متعددی نشان‌دهنده روح جمعی جامعه ایران در دوران نهضت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است. این در‌هم‌تنیدگی دو مقوله هنر و فرهنگ انقلاب اسلامی، اقتضا می‌کند که دستگاه معرفتی بسط‌یافته‌ای برای تحلیل و نقد فرهنگی هنر ایجاد شود. هرچند شهید سید‌مرتضی آوینی در برخی آثار خود گام‌هایی به‌سمت ایجاد این دستگاه معرفتی برداشته بود ولی شاید اگر امروز در میان بود، او بسیار بیشتر از قبل، به تحلیل و نقد فرهنگی هنر انقلاب اسلامی می‌پرداخت.
4. سیاست‌گذاری هنر انقلاب اسلامی
شهید آوینی در دوران حیات خود، اگرچه در قامت یک متفکر و هنرمند، به طرح مباحثی از سنخ بایدونبایدهای کلان هنر انقلاب پرداخته ولی در مقام اندیشیدن منسجم و نظام‌مند برای طراحی یک مسیر دقیق در جهت شناسایی مسائل پیش روی هنر انقلاب اسلامی قرار نداشت و فرصتی برای تفکر پیرامون استفاده از ابزارهای مختلف، به‌خصوص امکان‌های پیش روی نهاد دولت برای حل این مسائل نیز نیافت. با توجه به تجربیات پر‌فراز و نشیب نهادهای متعدد فرهنگی و هنری کشور و انبوهی از مسائل که کمتر اقدامی در جهت حل آنها صورت گرفته، شاید اگر شهید آوینی امروز در حال اندیشیدن برای هنر انقلاب بود، بیش‌ازپیش، طراحی مسیرهایی برای تدبیر عملیاتی امور مربوط به هنر انقلاب اسلامی را در دستور کار فعالیت‌های فکری خود قرار می‌داد. به‌بیان‌دیگر اگر شهید آوینی امروز در میان ما بود، احتمالا با نگاه راهبردی، مسیرهای عملیاتی تازه‌ای را برای هدایت جریان هنر انقلاب پیشنهاد می‌داد. او که خود با دغدغه‌های اجرایی هنری در عرصه مستندسازی و سینما آشنا بود، می‌توانست در طراحی سیاست‌های کلان فرهنگی، نقشی تعیین‌کننده ایفا کند و راه‌هایی برای حمایت از هنرمندان متعهد و ایجاد جریان‌های هنری اصیل اسلامی ارائه دهد.
5. دیپلماسی هنری انقلاب اسلامی
شهید آوینی در مستندهای خود، تنها به بازنمایی حماسه‌های دفاع‌مقدس بسنده نکرد، بلکه تلاش کرد پیام انقلاب اسلامی را به جهان منتقل کند. امروز، با توجه به رشد رسانه‌های بین‌المللی و تأثیرگذاری فضای مجازی، فرصت‌های فراوانی برای تبیین آرمان‌های انقلاب از طریق هنر وجود دارد. در همین راستا، رهبرمعظم‌انقلاب به ضرورت «طرح حقایق را با منطق قوی، سخن متین و عقلانیت کامل، همراه با زینت عاطفه و عواطف انسانی در بستر فضای مجازی» اشاره کرده‌اند.(3)
اگر آوینی در میان ما بود، احتمالا با شناخت عمیق خود از رسانه و هنر، به طراحی الگوهای نوین برای دیپلماسی هنری انقلاب اسلامی می‌پرداخت و برای ارتباط مؤثرتر با مخاطبان جهانی تلاش می‌کرد.مستندسازی از جنبش‌های ضداستکباری جهان، ساخت آثار هنری درباره مظلومیت ملت‌های تحت ستم و تولید محتوای بین‌المللی با زبان هنر، ازجمله مسیرهایی است که او می‌توانست دنبال کند.
در پایان مجددا باید تأکید کرد که موارد مطرح‌شده در این نوشتار، تنها نمونه‌هایی از مسیرهای احتمالی امتداد اندیشه شهید آوینی در فضای فکری، فرهنگی و هنری امروز هستند. بی‌شک، اندیشیدن درباره این پرسش کلیدی که «اگر آوینی در میان ما بود، چه می‌کرد؟» به‌جای انواع و اقسام مواجهه‌های فانتزی با سید شهیدان اهل‌قلم، می‌تواند راه‌های جدیدی برای احیای تفکر او و ادامه دادن به مسیرش در دوران معاصر ارائه دهد. امید است که این تأملات، راهگشای مجاهدان فکری، فرهنگی و هنری انقلاب اسلامی باشد و به تعمیق جریان هنر متعهد در کشور کمک کند.
1 . به‌عنوان نمونه مراجعه شود به بیانات رهبر معظم انقلاب در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی مورخ1389.9.10
2. فقط گنجایش بیان هنری قادر به بیان بسیاری از مفاهیم است که مفاهیم والای دینی از این قبیل است. فقط به‌وسیله هنر می‌شود این مفاهیم را درک کرد (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با گروهی از خانواده‌های شهدا و جانبازان و اقشار مختلف مردم وجمعی ازمسئولان ادارات و سازمان‌های شهرهای تهران، شهداد، كرمان، قم و مسئولان و دانشجویان دانشگاه هنر مورخ1370.8.1)
3. بیانات رهبر معظم انقلاب در پایان مراسم عزاداری اربعین حسینی مورخ 1400.7.5
محسن جوهری - پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع)