بررسی‌های آماری نشان می‌دهدکه ضریب نفوذ اینترنت درایران به بیش از75درصد رسیده وتعدادکاربران شبکه‌های‌اجتماعی روز‌به‌روز در حال افزایش است. این حضورگسترده، ازسویی فرصت‌های متعددی رابرای توسعه اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی ایجادکرده واز طرف دیگر،الگوهای رفتاری کاربران ایرانی درفضای‌مجازی نشان‌دهنده تمایل روزافزون به استفاده ازخدمات آنلاین،خرید اینترنتی و مشارکت درتولید محتوای دیجیتال است. این روند، ضرورت توجه بیشتربه زیرساخت‌های فنی وقانونی را که چالش‌زا نیز هست آشکار می‌سازد. 
     
زیرساخت  فنی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌ رو‌ی توسعه فضای دیجیتال درایران،محدودیت‌های زیرساختی است.کیفیت وسرعت اینترنت در بسیاری از مناطق کشور، با استانداردهای جهانی فاصله دارد.علاوه بر این، توزیع نامتوازن امکانات و زیرساخت‌های ارتباطی در مناطق مختلف کشور، شکاف دیجیتالی قابل توجهی ایجاد کرده است.  هزینه‌های بالای تجهیزات و خدمات دیجیتال نیز یکی دیگر از موانع مهم در مسیر توسعه این حوزه است. این مسأله به ویژه برای استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا که می‌خواهند با شرکت‌های بین‌المللی رقابت کنند، چالش‌برانگیز است. 
     
هوش مصنوعی و متاورس در ایران
هوش مصنوعی و متاورس به‌عنوان دو فناوری انقلابی، پتانسیل بالایی برای ایجاد تحول در صنایع مختلف دارد. درحال حاضر، استفاده ازهوش‌مصنوعی درایران‌محدودبه برخی‌صنایع‌خاص است‌وهرچندروندروبه رشدی رانشان‌می‌دهدوشرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های متعددی در حال کار روی پروژه‌های مرتبط با هوش مصنوعی هستند، منتهی شکاف و فاصله زیادی با کشورهای پیشرفته وجود دارد.  در زمینه متاورس نیز در مراحل اولیه قرار داریم اما پتانسیل‌های قابل توجهی برای توسعه این فناوری در کشور وجود دارد. صنایع سرگرمی، آموزش و تجارت الکترونیک می‌توانند پیشگامان استفاده از این فناوری باشند و لازم است متولیان و دست‌اندرکاران تصمیمات بهنگام و صحیحی اتخاذ کنند.  برای دستیابی به جایگاه مناسب در حوزه فناوری‌های نوین، راهکارهای متعددی قابل ارائه است. توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و افزایش پهنای باند اینترنت باید در اولویت قرار گیرد.سرمایه‌گذاری درمراکز داده و توسعه پلتفرم‌های بومی می‌تواند به افزایش توان فنی کشورکمک کند.در حوزه قانونی، تدوین قوانین جامع و به‌روز برای فضای مجازی، هوش مصنوعی و متاورس ضروری است. این قوانین باید ضمن حمایت ازحقوق کاربران و کسب‌وکارها،زمینه رابرای نوآوری وتوسعه فراهم کند.  توسعه منابع انسانی نیز یکی از مهم‌ترین راهکارهاست. تربیت نیروی متخصص حرفه‌ای، همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و تبادل دانش با کشورهای پیشرفته می‌تواند به ارتقای سطح دانش و مهارت در کشور کمک کند. 
     
چالش‌های حقوقی 
خلأهای قانونی در حوزه فناوری‌های نوین یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌رو ی توسعه فضای دیجیتال در ایران است. قوانین موجود در بسیاری موارد پاسخگوی نیازهای روز نیستند و باید به‌روزرسانی شوند. مسائلی همچون حریم خصوصی، امنیت داده‌ها، حقوق مالکیت معنوی و قوانین مرتبط با رمزارزها از جمله موضوعاتی بوده که نیازمند چارچوب‌های قانونی مشخص و به‌روز است. عدم وجود قوانین جامع در حوزه هوش مصنوعی و متاورس نیز مانعی برای سرمایه‌گذاری و توسعه این فناوری‌ها در کشور است.امروزه با گسترش روزافزون فناوری‌های نوین، نظام حقوقی وقانونی کشور نیازمندتحولی اساسی است. قوانین موجودکه عمدتا برای دنیای فیزیکی طراحی شده‌، دیگر پاسخگوی نیازهای فضای دیجیتال نیست.این تحول باید به گونه‌ای باشد که ضمن حمایت ازحقوق شهروندان و کسب‌وکارها، زمینه رابرای نوآوری وپیشرفت فراهم کند.تجربه کشورهای‌پیش‌رو نشان‌می‌دهدکه موفقیت درعرصه دیجیتال،مستلزم وجود چارچوب‌های قانونی منعطف و پویاست. این چارچوب‌ها باید بتواند همگام با تحولات فناوری به‌روز شود و پاسخگوی چالش‌های جدید باشد. 
     
حمایت از حقوق دیجیتال شهروندان
یکی ازمهم‌ترین جنبه‌های توسعه فضای مجازی، حمایت از حقوق دیجیتال شهروندان است. دراین راستا، تدوین قانون جامع حفاظت از داده‌های شخصی ضرورتی انکارناپذیر است.این قانون باید الهام گرفته ازبهترین تجارب جهانی باشد امابا شرایط و نیازهای خاص کشور تطبیق داده شود.حفاظت از حریم خصوصی در فضای دیجیتال، امنیت داده‌ها و حق دسترسی به اینترنت از جمله حقوق اساسی شهروندان در عصر دیجیتال است که باید در قوانین مورد توجه قرار گیرد. همچنین ایجاد مکانیسم‌های مؤثر برای جبران خسارت در صورت نقض این حقوق ضروری است. 
     
چارچوب قانونی برای هوش مصنوعی
توسعه هوش مصنوعی چالش‌های حقوقی جدیدی را به وجود آورده است. مسئولیت در قبال تصمیمات الگوریتم‌ها حقوق مالکیت معنوی مدل‌های هوش مصنوعی، و مسائل اخلاقی مرتبط با استفاده ازاین فناوری، نیازمند تدوین قوانین جدید است.در این راستا، پیشنهاد می‌شود چارچوب قانونی جامعی برای توسعه و استفاده از هوش مصنوعی تدوین شود. این چارچوب باید شامل استانداردهای فنی و اخلاقی، الزامات شفافیت و پاسخگویی و مکانیسم‌های نظارتی باشد. همچنین تعیین مسئولیت‌های حقوقی توسعه‌دهندگان و کاربران هوش مصنوعی و نحوه جبران خسارت‌های احتمالی از موضوعات مهمی است که باید در این قوانین مورد توجه قرار گیرد. 
     
نوآوری‌های دیجیتال و تحول اقتصادی
در سال‌های اخیر، نوآوری‌های دیجیتال نقش مهمی درتحول اقتصادی کشورها ایفا کرده‌  وایران نیز با برخورداری از زیست‌بوم نوآوری در حال رشد، گام‌هایی دراین مسیر برداشته است. شرکت‌های دانش‌بنیان واستارتاپ‌های ایرانی باارائه راهکارهای نوآورانه در حوزه‌های مختلف از جملهFinTech(فناوری مالی‌)،HealthTech(فناوری سلامت)، ‌تجارت الکترونیک(e-commerce) و... به‌تدریج در حال تغییر چهره اقتصاد سنتی ایران هستند.نوآوری در حوزه پرداخت‌های دیجیتال، کیف پول‌های الکترونیکی و بانکداری دیجیتال، زمینه را برای گسترش خدمات مالی نوین فراهم کرده است. همچنین توسعه پلتفرم‌های آموزش آنلاین و خدمات پزشکی از راه دور، دسترسی به خدمات اساسی را برای شهروندان تسهیل کرده است. 
     
اقتصاد دیجیتال و فرصت‌های نوظهور
اقتصاد دیجیتال به‌عنوان موتور محرک رشداقتصادی درقرن بیست ویکم شناخته می‌شود.در ایران،این بخش ازاقتصاد با رشد قابل توجهی همراه بوده است.تجارت الکترونیک،اقتصاد اشتراکی وخدمات دیجیتال،بخش‌های پیش‌رو‌دراین حوزه‌است.هوش‌مصنوعی نیز فرصت‌های جدیدی برای اقتصاد دیجیتال ایجاد کرده؛ از بهینه‌سازی فرآیندهای تولید گرفته تا خدمات مشتریان هوشمند، کاربردهای هوش مصنوعی در حال گسترش است. متاورس نیز به‌عنوان بستری جدید برای تعاملات اقتصادی و اجتماعی، پتانسیل‌های قابل توجهی برای توسعه اقتصاد دیجیتال دارد.اقتصاد دیجیتال نیازمند قوانین و مقررات‌خاص خود‌است. به‌روزرسانی قوانین تجارت الکترونیک، تسهیل فرآیندهای حقوقی برای کسب‌وکارهای آنلاین و ایجاد چارچوب قانونی برای فناوری‌های نوین مالی از جمله اقدامات ضروری در این حوزه است. 

دکتر محمدرضا کریمی - پژوهشگر و استاد دانشگاه