فصل اول
انرژی اتمی از آغاز در ایران
قرن بیستم را به تعبیری قرن اتم نامیده‌اند. هرچند که تجلی و ظهور ابتدایی این فناوری در راستای اهداف نظامی سوق داده شد اما به‌تدریج روند صلح‌آمیز استفاده از آن در زندگی بشر ریشه دواند و کشورهای مختلف برحسب توان خود به این فناوری روی آوردند. در این میان، فعالیت ایران در زمینه توسعه هسته‌ای و برخورد محافل تأثیرگذار جهانی نسبت به این فعالیت‌ها از فرازی متمایز حکایت دارد.
نخستین گام جدی در زمینه استفاده از علوم و فناوری هسته‌ای در ایران، در سال 1335 شمسی برداشته شد و این سال در تاریخ هسته‌ای ایران نقطه آغاز به‌شمار می‌آید. در آن سال دانشگاه تهران، مرکزی را با عنوان «مرکز اتمی دانشگاه تهران» برای آموزش فناوری هسته‌ای در کشور پایه‌گذاری کرد.
دکتر علی‌اصغر آزاد- بنیانگذار مرکز اتمی دانشگاه تهران و رئیس شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی
در15 اسفند1335 توافقنامه همکاری بین ایران و آمریکا در خصوص استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی امضا شد. در واقع نخستین کشوری که ایران را به دستیابی به فناوری هسته‌ای ترغیب کرد، آمریکا بود که نخستین مخالف و مانع امروزی ایران در تحقق فعالیت‌های هسته‌ای شده است.این توافقنامه که چشم‌اندازی کامل از همکاری‌های هسته‌ای ایران و آمریکا را به نمایش می‌گذاشت در 12بهمن‌ماه 1337 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. به‌موازات این توافق، انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان پیمان مرکزی (سنتو) بود در سال 1336 از بغداد به تهران منتقل شد. این موضوع سه سال پس از طرح آیزنهاور، رئیس‌جمهور وقت آمریکا با عنوان اتم برای صلح صورت گرفت و آمریکا به‌منظور شناساندن مزیت‌های علوم و فناوری هسته‌ای در جهان به چهار کشور ازجمله ایران یک رآکتور اتمی تحقیقاتی هدیه کرد.
ماکت رآکتور اتمی تهران
در ادامه این مسیر، عملیات ساختمانی رآکتور پنج‌مگاواتی دانشگاه تهران درسال1340 آغاز شد. این رآکتور که به نام MTR شناخته می‌شد، برمبنای سوخت اورانیوم با غنای بسیار بالا (93 درصد) طراحی شده بود و می‌توانست سالانه 600گرم پلوتونیوم تولید کند.رآکتور دانشگاه تهران درآبان‌ماه1346 پس از گذشت شش سال از آغاز عملیات ساخت، به بهره‌برداری رسید که نقطه عطف مهمی در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای ایران محسوب می‌شود. در کنار فعالیت‌های پیش‌گفته، دولت آمریکا تجهیزات مربوط به سلول داغ را هم در اختیار ایران قرار داد.
مرکز اتمی دانشگاه تهران
در دو دهه 30 و40 تلاش‌های گسترده‌ای در زمینه علوم و فناوری هسته‌ای صورت گرفت که می‌توان به ایجاد شتاب‌دهنده‌ها، واندوگراف، مرکز پزشکی هسته‌ای و یک چشمه کبالت 5000 کوری در دانشگاه تهران اشاره کرد.به این ترتیب دوره شکل‌گیری فعالیت‌های هسته‌ای ایران شامل همکاری هسته‌ای با کشور آمریکا و تا حد بسیار کم کانادا بود که با امضای توافقنامه، همکاری‌های علمی دو طرف در زمینه توسعه فعالیت‌های اتمی به‌ویژه تجهیزات، مواد و تأسیسات هسته‌ای را تضمین می‌کرد. این قرارداد که سال 50 منعقد شد، بر دسترسی آزاد به تجهیزات و تأسیسات توسط دانشمندان دو طرف و بازدیدهای علمی دوسویه تأکید می‌کرد.
تأسیس سازمان انرژی اتمی
در سایه حمایت‌های آشکار آمریکا، ایران سال 1337 به عضویت آژانس بینالمللی انرژی اتمی درآمد و از این زمان به بعد نمایندگان ایران در نشست‌های آژانس حضور داشتند؛ اما از آنجا که هنوز ایران در ابتدای راه بود و نمی‌توانست گزارشی ارائه کند، سال 1344 و پس از طرح الحاق ایران به کنوانسیون آژانس بینالمللی، این الحاقیه توسط نخستین تیم حقوقی هسته‌ای ایران در وزارت خارجه بررسی شد و ایران در همان سال، این قرارداد را با آژانس به امضا رساند.
در سال 47 یک سال پس از اهدای نخستین رآکتور یعنی تحقیقاتی پنج مگاواتی آب سبک به ایران از سوی آمریکا، ایران پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را پذیرفت و در سال 49 آن را در مجلس شورای ملی به تصویب رساند.
سال 53 نقطه عطفی در تحقیقات هسته‌ای ایران محسوب می‌شود. در این سال، بنیاد پژوهشی استنفورد آمریکا مجری تحقیق و ارائه چشم‌اندازی میان‌مدت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برای توسعه ایران شد و در نهایت در یک مطالعه 20 جلدی با عنوان گزارش وضعیت SRI پیشرفت صنعتی و اقتصادی ایران را متکی به تولید 23 هزار مگاوات برق تا سال 1374 بر اساس تأسیس نیروگاه‌های هسته‌ای قلمداد کرد.
برای مدیریت این تصمیم بزرگ، لزوم تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران به وجود آمد. سازمان انرژی اتمی ایران با هدف تنظیم برنامه هسته‌ای کشور به ریاست دکتر اکبر اعتماد سال 53 تأسیس شد و مرکز اتمی دانشگاه تهران در محدوده این سازمان قرار گرفت. مسئول و ریاست این نهاد مستقیما توسط شاه تعیین می‌گردید.
این سازمان موظف به کار بر روی مسأله چرخه سوخت، تکمیل آن و تولید 23هزار مگاوات برق با استفاده از نیروگاه‌های برق هسته‌ای شد. سازمان انرژی اتمی ایران، مرکز اتمی و رآکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی دانشگاه تهران را در اختیار گرفت و این مرکز از آن پس، مرکز تحقیقات NRC نام گرفت.
بازدید دکتر علی اصغر آزاد از نمایشگاه اتمی
برنامه ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در ایران
سازمان انرژی اتمی ایران درآغاز عهده‌دار ساخت چهار نیروگاه در بوشهرودارخوین،ایجاد تأسیسات آب‌شیرین‌کن در بوشهر، تأمین سوخت و پشتیبانی تکنولوژیکی از نیروگاه‌ها و قرارداد ساخت دو نیروگاه در اصفهان و دو واحد نیروگاهی دیگر در استان مرکزی شد.بر مبنای شواهد موجود از ابتدا دو برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت برای تولید سوخت هسته‌ای در دستور کار سازمان انرژی اتمی قرار گرفت. از این‌رو، همزمان با امضای قراردادهای خرید سوخت هسته‌ای از کشورهای آمریکا، آلمان‌غربی و فرانسه در سال‌های 53، 55 و 58 مذاکرات گسترده‌ای با شرکای خارجی برای خرید فناوری‌ها و دستگاه‌های غنی‌سازی صورت گرفت. اصلی‌ترین و پرهزینه‌ترین هدف ایران در یک برنامه 15 ساله تعریف شد که هدف اصلی آن ایجاد نیروگاه‌های اتمی بود. از سال 53 تا سال 57 طرح ساخت هشت نیروگاه اتمی برنامه‌ریزی شد و قرارداد ساخت آنها بین سازمان انرژی اتمی و پیمانکاران خارجی به امضا رسید.
نیروگاه اتمی بوشهر
10تیر55سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت کرافت‌ورک یونیون آلمان‌غربی دو قرارداد طراحی، ساخت، نصب و راه‌اندازی دو واحد نیروگاه اتمی هریک به ظرفیت 1293 مگاوات از نوع آب سبک تحت فشار به انضمام تأسیسات زیربنایی را در منطقه هلیله بوشهر امضا کردند و همزمان قرارداد دیگری برای تحویل سوخت اولیه و سوخت‌گذاری‌های مجدد برای 30 سال عمر نیروگاه امضا شد. از زمان انعقاد تا هنگام تعلیق قرارداد در سال 1358 حدود 85 درصد کارهای ساختمانی واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر و حدود 60 درصد کارهای برقی و مکانیکی آن انجام شد.
نیروگاه اتمی کارون
مذاکرات ساخت این دو واحد به قدرت تقریبی هریک 900 مگاوات در 6 تیر 53 بین دولت‌های ایران و فرانسه به تصویب رسید و موافقت‌نامه‌های این واحدها با شرکت فراماتوم به امضا رسید. مکان نیروگاه در نزدیکی دارخوین در شمال خرمشهر تعیین شد و تا قبل از انقلاب اسلامی مراحل آماده‌سازی محل استقرار رآکتورهای فرانسوی اجرا شد.
نیروگاه اتمی اصفهان
توافقنامه ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک به قدرت 1293 مگاوات با شرکت کرافت‌ورک یونیون آلمان امضا شد.
نیروگاه اتمی ساوه
تفاهمنامه ساخت دو واحد نیروگاهی با قدرت حدود 1293 مگاوات با شرکت کرافت‌ورک یونیون آلمان به امضا رسید.به عبارتی از سال 53 فعالیت‌های هسته‌ای ایران با رشد چشمگیری مواجه شد و طرح تولید 23 هزار مگاوات برق هسته‌ای در طول دو دهه، طرح سوخت هسته‌ای و ساخت تأسیسات در راستای پشتیبانی علمی و فنی از رآکتورهای اتمی از مهم‌ترین فعالیت‌های هسته‌ای کشور در دهه پنجاه به‌حساب می‌آیند.
دانشجویان هسته‌ای و همکاری‌های آموزشی
از آنجا که مطالعات و تأسیسات هسته‌ای پیش از انقلاب اسلامی در چارچوب برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار داشت و جزو برنامه‌های پنج ساله، برای آن بودجه در نظر گرفته می‌شد، دانشگاه تهران نیز در زمینه علم و فناوری هسته‌ای فعال شد و به تربیت دانشجو پرداخت. این دانشگاه رشته کارشناسی ارشد مهندسی هسته‌ای را ارائه کرد. به‌موازات آن قراردادهای همکاری آموزشی با کشورها و شرکت‌های مختلف خارجی به شرح زیر منعقد شد:
عقد قرارداد همکاری آموزشی با مرکز تحقیقات اتمی کارلسروهه آلمان در فروردین 56 همزمان با برگزاری کنفرانس تکنولوژی هسته‌ای شیراز. برای این منظور در سه دوره کارآموزی، 21 نفر به کشور آلمان اعزام شدند.
پیش‌نویس قرارداد همکاری آموزشی با مؤسسه PTB آلمان در زمینه استانداردهای هسته‌ای.
پیش‌نویس قرارداد همکاری با دانشگاه کان فرانسه.
قرارداد همکاری بین آموزشگاه‌های فنی انرژی هسته‌ای ایران و فرانسه.
قرارداد آموزشی با نظام ایمنی هسته‌ای انگلستان.
قرارداد آموزشی با دانشگاه MIT امریکا.
در بحث آموزشی حدود 500 دانشجوی ایرانی در سه دهه پایانی حکومت پهلوی به خارج از کشور فرستاده شدند تا در زمینه فناوری هسته‌ای تجربه کاری و مدارک علمی کسب کنند. تعداد زیادی از این جوانان آموزش‌دیده در دهه 50 شمسی به ایران بازگشتند. دانشگاه‌های ایران هم با رشدی که پیدا کردند، توانستند با تشکیل دوره‌های آموزشی بومی و تولید تأسیسات و تجهیزات پژوهشی در حوزه‌های مختلف مرتبط با انرژی هسته‌ای تحرک زیادی ایجاد کنند.
حضور کارشناسان سازماندر دوره‌های آموزشی بینالمللی
کنفرانس بینالمللی انتقال تکنولوژی هسته‌ای(تخت جمشید)
در راستای تلاش‌های منسجم علمی برای انتقال تکنولوژی هسته‌ای به ایران مذاکراتی با جامعه هسته‌ای امریکا، اروپا و ژاپن برای بررسی این مسأله صورت پذیرفت و نتیجه این مذاکرات برگزاری کنفرانس بینالمللی در ایران با مشارکت این مؤسسات بود. این همایش که کنفرانس انتقال تکنولوژی هسته‌ای نامیده شد درسال56 به مدت یک هفته در شیراز (تخت جمشید) برگزار شد.در این کنفرانس بیش از 500 نفر از مسئولان برنامه‌های انرژی اتمی، مدیرکل و رئیس شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی، دیپلمات‌ها، متخصصان طراز اول و استادان دانشگاه‌ها از 41 کشور شرکت کردند و 230 مقاله به کنفرانس ارائه شد. در این کنفرانس بیش از 20 سخنرانی توسط پژوهشگران سازمان انرژی اتمی ایران در همه زمینه‌ها ارائه شد.
پوستر کنفرانس تخت‌جمشید
همکاری هسته‌ای قدرت‌های بزرگ با ایران
همان‌گونه که پیش‌تر آمد، در سال 46 آمریکا با اهدای رآکتور پنج مگاواتی تحقیقاتی، پایه‌گذار برنامه هسته‌ای ایران شد. پس با بررسی فعالیت‌های هسته‌ای در سال‌های 53 تا 57 می‌توان به این نتیجه رسید که ایران ارتباط خود را با کشورهای خارجی در زمینه علوم و فناوری هسته‌ای توسعه داده است. در این راستا، سه کشور فرانسه، آلمان و انگلستان در صدر کشورهای طرف قرارداد با ایران بوده‌اند.
فرانسه
همکاری وسیع هسته‌ای ایران با فرانسه درسال53 و همزمان با تأسیس سازمان انرژی اتمی صورت گرفت وباسفر محمدرضا پهلوی و رئیس سازمان انرژی اتمی به این کشور شالوده همکاری هسته‌ای دو کشور پی‌ریزی شد. نخستین قرارداد هسته‌ای تهران-پاریس ششم تیر 53 امضا شد که تضمین‌کننده همکاری‌های 15 ساله دو کشور بود و بعدها به توافقنامه مادر مشهور شد و در سه زمینه عمده مشارکت ایران در صنعت فرانسوی غنی‌سازی اورانیوم، ساخت مرکز تحقیقات و توسعه هسته‌ای اصفهان و تولید برق هسته‌ای در ایران به میزان 5000مگاوات دنبال شد.مرکز تحقیقات هسته‌ای اصفهان از دیگر موضوعات مشترکی بود که در دستور کار تهران-پاریس قرار گرفت. این مرکز که پس از مطالعات اولیه در 12 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ایجاد شد، از مرکز اتمی ساکلی فرانسه الگو گرفته و قرار بود چهار بخش اصلی رآکتور، متالوژی، شیمی و آب، انرژی و محیط‌زیست داشته باشد. بر این اساس یادداشت تفاهمی میان نمایندگان دو طرف در سال 55 به امضا رسید که شرایط و برنامه زمانی ساخت را تشریح می‌کرد. عملیات اجرایی گسترده این مرکز در مساحتی حدود 5600 هکتار و در جوار زاینده‌رود به‌خوبی پیش رفت و برخی تأسیسات ساخته و احداث برخی آغاز شد؛ اما با وقوع انقلاب اسلامی، برنامه‌ها به اتمام نرسید.در سال 56 فرانسه برای احداث دو نیروگاه هسته‌ای هر یک به ظرفیت 900 مگاوات در دارخوین –در نزدیکی اهواز با ایران به توافق رسید که شرکت فراماتوم اجرای آن را بر عهده گرفت. بر این اساس قراردادی میان سازمان انرژی اتمی و کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های فراماتوم، آلستوم آتلانتیک، اسپی بایتنول و فراماتک منعقد شد و تا پایان سال 57 به‌صورت عادی اجرا و در حال پیشرفت بود؛ اما تحولات مربوط به انقلاب اسلامی محل اختلاف میان دو کشور شد و در نهایت، در خرداد 58 قرارداد از طرف کنسرسیوم فرانسوی فسخ شد.
از دیگر همکاری‌های هسته‌ای ایران و فرانسه، خرید 10درصد از سهام مجتمع غنی‌سازی اورانیوم به نام یورودیف بود که قرار بود در منطقه تریکاستن فرانسه احداث شود. این سهام بخشی از یک کنسرسیوم فرانسوی، بلژیکی، اسپانیایی و ایتالیایی بود و ایران به‌موجب موافقت‌نامه‌ای که امضا کرد می‌توانست به فناوری غنی‌سازی یورودیف دسترسی یابد. همچنین موافقت شد که ایران مقدار مشخصی از اورانیوم غنی‌شده از کارخانه پیش‌گفته را که برای تولید رادیوایزوتوپ‌های راکتورهای خود و استفاده‌ها‌ی پزشکی بسیار نیاز داشت، دریافت کند.ایران در مجموع، در تأسیسات یورودیف دومیلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرد. یک میلیارد دلار از شرکت در قرارداد احداث رآکتور هسته‌ای بود و یک‌میلیارد دلار هم به‌صورت وام سرمایه‌گذاری شد. قرارداد یورودیف نیز با وقوع انقلاب اسلامی، با چالش اجرایی مواجه شد و فسخ یک‌جانبه قرارداد یورودیف ضرر هنگفتی به ایران متحمل ساخت. در پی فسخ این قرارداد، فرانسوی‌ها اقامه دعوی کردند و شرکت یورودیف از آنجا که این اقدام ایران را موجب عدم تحقق برنامه‌ریزی 10ساله خود دانست، تقاضای خسارت کرد و در نهایت 900میلیون فرانک از دومیلیارد دلار سرمایه‌گذاری ایران در قالب خسارت تأمین و بقیه سهم ایران، سال‌ها بعد به‌صورت کالا توسط فرانسه با ایران تسویه شد. از طرف دیگر جنگ تحمیلی هشت ساله نیز، باعث تخریب برخی تأسیسات نیمه‌کاره هسته‌ای و همچنین عدم فعالیت چشمگیر در زمینه تحقیقات هسته‌ای شد.
آلمان
نخستین سابقه همکاری هسته‌ای ایران و آلمان فدرال به سال 1354 برمی‌گردد که موافقت‌نامه همکاری میان دو کشور به امضا رسید. در این توافقنامه بر طیف گسترده همکاری در زمینه سوخت اتمی، امنیت و حفاظت تأسیسات هسته‌ای و جلوگیری از تشعشعات، آموزش کارکنان فنی و تکنولوژی نیروی هسته‌ای تأکید شده بود. ضمن آن که علاوه بر تولید برق، تولید و استفاده از رادیوایزوتوپ‌ها از دیگر موارد موافقت‌نامه سال 1355 بود.در10تیرماه سال 1355 دو قرارداد برای طراحی، ساخت، نصب، راه‌اندازی و تأمین سوخت دو واحد نیروگاهی حدود1300 مگاواتی از نوع آب سبک در بوشهر امضا شد. شرکت کرافت‌ورک یونیون متعهد به ساخت نیروگاه بوشهر، تحویل سوخت اولیه و سوخت‌گذاری‌های مجدد برای 30 سال آتی شد که بر مبنای گزارش‌های موجود تا آستانه انقلاب اسلامی حدود 80 درصد از عملیات ساختمانی و 65درصد از عملیات الکترومکانیکی واحد یک به پایان رسیده بود.به دلیل شرایط خاص کشور در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، قسط سیزدهم قرارداد مابین ایران و آلمان فدرال پرداخت نشد که همین امر، زمینه تعلیق عملیات ساخت از سوی کشور آلمان را به وجود آورد و در نهایت، در سال 1358 به‌صورت کامل فسخ شد. طرف آلمانی همچنین توافقنامه ساخت دو واحد نیروگاهی اتمی هر یک به قدرت تقریبی 1290 مگاوات در اصفهان و دو واحد مشابه دیگر در ساوه را مسکوت کرد. قرارداد آموزشی میان سازمان انرژی اتمی و مؤسسه PTB آلمان، قرارداد 1355 با شرکت کرافت‌ورک ــ یونیون برای تحویل میله‌های سوخت، مشارکت با شرکت اوران گزلشافت در برنامه‌های اکتشاف اورانیوم و قرارداد سال 1355 با شرکت Prakia از سایر همکاری‌های دو کشور بود که به دلیل شرایط سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران مسکوت ماند.
پی‌ریزی فونداسیون نیروگاه اتمی بوشهر
انگلیس
درسال1356 دولت بریتانیا با ایران وارد مذاکرات محرمانه‌ای برای ساخت 20 نیروگاه هسته‌ای شد. در این مذاکرات پیش‌بینی شده بود که ایران می‌تواند این تکنولوژی را از بریتانیا کسب کند. بر همین اساس ایران در میان شرکای هسته‌ای بریتانیا از جایگاه به‌نسبت پررنگ‌تر و مطمئن‌تری برخوردار بوده است. قرارداد سازمان انرژی اتمی ایران با دو شرکت انگلیسی پرزیدنت برند و نافکور از این دسته همکاری‌هاست. این قرارداد در سال 1354 به امضا رسید که فروش 2400 تن اورانیوم طبیعی از سوی انگلیس به ایران را تضمین کرد. همچنین قرارداد دیگری در سال 1356 با شرکت نافکور و BIUFEL با هدف تبدیل اورانیوم طبیعی به UF6 منعقد شد. ازدیگرهمکاری‌های ایران و انگلستان در زمینه هسته‌ای می‌توان به همکاری شرکت R. T. Z و خرید بخشی از سهم تأسیسات این شرکت در نامیبیا اشاره کرد. این اقدام جزئی از تلاش‌های دولت ایران برای دستیابی به اورانیوم به‌شمار می‌آمد که برداشت سازمان انرژی اتمی از یکی از بزرگ‌ترین معادن اورانیوم آن زمان را تضمین می‌کرد.
دکتر علی‌اصغر آزاد- بنیانگذار مرکز اتمی دانشگاه تهران و رئیس شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی
در15 اسفند1335 توافقنامه همکاری بین ایران و آمریکا در خصوص استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی امضا شد. در واقع نخستین کشوری که ایران را به دستیابی به فناوری هسته‌ای ترغیب کرد، آمریکا بود که نخستین مخالف و مانع امروزی ایران در تحقق فعالیت‌های هسته‌ای شده است.این توافقنامه که چشم‌اندازی کامل از همکاری‌های هسته‌ای ایران و آمریکا را به نمایش می‌گذاشت در 12بهمن‌ماه 1337 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. به‌موازات این توافق، انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان پیمان مرکزی (سنتو) بود در سال 1336 از بغداد به تهران منتقل شد. این موضوع سه سال پس از طرح آیزنهاور، رئیس‌جمهور وقت آمریکا با عنوان اتم برای صلح صورت گرفت و آمریکا به‌منظور شناساندن مزیت‌های علوم و فناوری هسته‌ای در جهان به چهار کشور ازجمله ایران یک رآکتور اتمی تحقیقاتی هدیه کرد.
ماکت رآکتور اتمی تهران
در ادامه این مسیر، عملیات ساختمانی رآکتور پنج‌مگاواتی دانشگاه تهران درسال1340 آغاز شد. این رآکتور که به نام MTR شناخته می‌شد، برمبنای سوخت اورانیوم با غنای بسیار بالا (93 درصد) طراحی شده بود و می‌توانست سالانه 600گرم پلوتونیوم تولید کند.رآکتور دانشگاه تهران درآبان‌ماه1346 پس از گذشت شش سال از آغاز عملیات ساخت، به بهره‌برداری رسید که نقطه عطف مهمی در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای ایران محسوب می‌شود. در کنار فعالیت‌های پیش‌گفته، دولت آمریکا تجهیزات مربوط به سلول داغ را هم در اختیار ایران قرار داد.
مرکز اتمی دانشگاه تهران
در دو دهه 30 و40 تلاش‌های گسترده‌ای در زمینه علوم و فناوری هسته‌ای صورت گرفت که می‌توان به ایجاد شتاب‌دهنده‌ها، واندوگراف، مرکز پزشکی هسته‌ای و یک چشمه کبالت 5000 کوری در دانشگاه تهران اشاره کرد.به این ترتیب دوره شکل‌گیری فعالیت‌های هسته‌ای ایران شامل همکاری هسته‌ای با کشور آمریکا و تا حد بسیار کم کانادا بود که با امضای توافقنامه، همکاری‌های علمی دو طرف در زمینه توسعه فعالیت‌های اتمی به‌ویژه تجهیزات، مواد و تأسیسات هسته‌ای را تضمین می‌کرد. این قرارداد که سال 50 منعقد شد، بر دسترسی آزاد به تجهیزات و تأسیسات توسط دانشمندان دو طرف و بازدیدهای علمی دوسویه تأکید می‌کرد.
تأسیس سازمان انرژی اتمی
در سایه حمایت‌های آشکار آمریکا، ایران سال 1337 به عضویت آژانس بینالمللی انرژی اتمی درآمد و از این زمان به بعد نمایندگان ایران در نشست‌های آژانس حضور داشتند؛ اما از آنجا که هنوز ایران در ابتدای راه بود و نمی‌توانست گزارشی ارائه کند، سال 1344 و پس از طرح الحاق ایران به کنوانسیون آژانس بینالمللی، این الحاقیه توسط نخستین تیم حقوقی هسته‌ای ایران در وزارت خارجه بررسی شد و ایران در همان سال، این قرارداد را با آژانس به امضا رساند.
در سال 47 یک سال پس از اهدای نخستین رآکتور یعنی تحقیقاتی پنج مگاواتی آب سبک به ایران از سوی آمریکا، ایران پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را پذیرفت و در سال 49 آن را در مجلس شورای ملی به تصویب رساند.
سال 53 نقطه عطفی در تحقیقات هسته‌ای ایران محسوب می‌شود. در این سال، بنیاد پژوهشی استنفورد آمریکا مجری تحقیق و ارائه چشم‌اندازی میان‌مدت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برای توسعه ایران شد و در نهایت در یک مطالعه 20 جلدی با عنوان گزارش وضعیت SRI پیشرفت صنعتی و اقتصادی ایران را متکی به تولید 23 هزار مگاوات برق تا سال 1374 بر اساس تأسیس نیروگاه‌های هسته‌ای قلمداد کرد.
برای مدیریت این تصمیم بزرگ، لزوم تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران به وجود آمد. سازمان انرژی اتمی ایران با هدف تنظیم برنامه هسته‌ای کشور به ریاست دکتر اکبر اعتماد سال 53 تأسیس شد و مرکز اتمی دانشگاه تهران در محدوده این سازمان قرار گرفت. مسئول و ریاست این نهاد مستقیما توسط شاه تعیین می‌گردید.
این سازمان موظف به کار بر روی مسأله چرخه سوخت، تکمیل آن و تولید 23هزار مگاوات برق با استفاده از نیروگاه‌های برق هسته‌ای شد. سازمان انرژی اتمی ایران، مرکز اتمی و رآکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی دانشگاه تهران را در اختیار گرفت و این مرکز از آن پس، مرکز تحقیقات NRC نام گرفت.
بازدید دکتر علی اصغر آزاد از نمایشگاه اتمی
برنامه ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در ایران
سازمان انرژی اتمی ایران درآغاز عهده‌دار ساخت چهار نیروگاه در بوشهرودارخوین،ایجاد تأسیسات آب‌شیرین‌کن در بوشهر، تأمین سوخت و پشتیبانی تکنولوژیکی از نیروگاه‌ها و قرارداد ساخت دو نیروگاه در اصفهان و دو واحد نیروگاهی دیگر در استان مرکزی شد.بر مبنای شواهد موجود از ابتدا دو برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت برای تولید سوخت هسته‌ای در دستور کار سازمان انرژی اتمی قرار گرفت. از این‌رو، همزمان با امضای قراردادهای خرید سوخت هسته‌ای از کشورهای آمریکا، آلمان‌غربی و فرانسه در سال‌های 53، 55 و 58 مذاکرات گسترده‌ای با شرکای خارجی برای خرید فناوری‌ها و دستگاه‌های غنی‌سازی صورت گرفت. اصلی‌ترین و پرهزینه‌ترین هدف ایران در یک برنامه 15 ساله تعریف شد که هدف اصلی آن ایجاد نیروگاه‌های اتمی بود. از سال 53 تا سال 57 طرح ساخت هشت نیروگاه اتمی برنامه‌ریزی شد و قرارداد ساخت آنها بین سازمان انرژی اتمی و پیمانکاران خارجی به امضا رسید.
نیروگاه اتمی بوشهر
10تیر55سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت کرافت‌ورک یونیون آلمان‌غربی دو قرارداد طراحی، ساخت، نصب و راه‌اندازی دو واحد نیروگاه اتمی هریک به ظرفیت 1293 مگاوات از نوع آب سبک تحت فشار به انضمام تأسیسات زیربنایی را در منطقه هلیله بوشهر امضا کردند و همزمان قرارداد دیگری برای تحویل سوخت اولیه و سوخت‌گذاری‌های مجدد برای 30 سال عمر نیروگاه امضا شد. از زمان انعقاد تا هنگام تعلیق قرارداد در سال 1358 حدود 85 درصد کارهای ساختمانی واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر و حدود 60 درصد کارهای برقی و مکانیکی آن انجام شد.
نیروگاه اتمی کارون
مذاکرات ساخت این دو واحد به قدرت تقریبی هریک 900 مگاوات در 6 تیر 53 بین دولت‌های ایران و فرانسه به تصویب رسید و موافقت‌نامه‌های این واحدها با شرکت فراماتوم به امضا رسید. مکان نیروگاه در نزدیکی دارخوین در شمال خرمشهر تعیین شد و تا قبل از انقلاب اسلامی مراحل آماده‌سازی محل استقرار رآکتورهای فرانسوی اجرا شد.
نیروگاه اتمی اصفهان
توافقنامه ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک به قدرت 1293 مگاوات با شرکت کرافت‌ورک یونیون آلمان امضا شد.
نیروگاه اتمی ساوه
تفاهمنامه ساخت دو واحد نیروگاهی با قدرت حدود 1293 مگاوات با شرکت کرافت‌ورک یونیون آلمان به امضا رسید.به عبارتی از سال 53 فعالیت‌های هسته‌ای ایران با رشد چشمگیری مواجه شد و طرح تولید 23 هزار مگاوات برق هسته‌ای در طول دو دهه، طرح سوخت هسته‌ای و ساخت تأسیسات در راستای پشتیبانی علمی و فنی از رآکتورهای اتمی از مهم‌ترین فعالیت‌های هسته‌ای کشور در دهه پنجاه به‌حساب می‌آیند.
دانشجویان هسته‌ای و همکاری‌های آموزشی
از آنجا که مطالعات و تأسیسات هسته‌ای پیش از انقلاب اسلامی در چارچوب برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار داشت و جزو برنامه‌های پنج ساله، برای آن بودجه در نظر گرفته می‌شد، دانشگاه تهران نیز در زمینه علم و فناوری هسته‌ای فعال شد و به تربیت دانشجو پرداخت. این دانشگاه رشته کارشناسی ارشد مهندسی هسته‌ای را ارائه کرد. به‌موازات آن قراردادهای همکاری آموزشی با کشورها و شرکت‌های مختلف خارجی به شرح زیر منعقد شد:
عقد قرارداد همکاری آموزشی با مرکز تحقیقات اتمی کارلسروهه آلمان در فروردین 56 همزمان با برگزاری کنفرانس تکنولوژی هسته‌ای شیراز. برای این منظور در سه دوره کارآموزی، 21 نفر به کشور آلمان اعزام شدند.
پیش‌نویس قرارداد همکاری آموزشی با مؤسسه PTB آلمان در زمینه استانداردهای هسته‌ای.
پیش‌نویس قرارداد همکاری با دانشگاه کان فرانسه.
قرارداد همکاری بین آموزشگاه‌های فنی انرژی هسته‌ای ایران و فرانسه.
قرارداد آموزشی با نظام ایمنی هسته‌ای انگلستان.
قرارداد آموزشی با دانشگاه MIT امریکا.
در بحث آموزشی حدود 500 دانشجوی ایرانی در سه دهه پایانی حکومت پهلوی به خارج از کشور فرستاده شدند تا در زمینه فناوری هسته‌ای تجربه کاری و مدارک علمی کسب کنند. تعداد زیادی از این جوانان آموزش‌دیده در دهه 50 شمسی به ایران بازگشتند. دانشگاه‌های ایران هم با رشدی که پیدا کردند، توانستند با تشکیل دوره‌های آموزشی بومی و تولید تأسیسات و تجهیزات پژوهشی در حوزه‌های مختلف مرتبط با انرژی هسته‌ای تحرک زیادی ایجاد کنند.
حضور کارشناسان سازماندر دوره‌های آموزشی بینالمللی
کنفرانس بینالمللی انتقال تکنولوژی هسته‌ای(تخت جمشید)
در راستای تلاش‌های منسجم علمی برای انتقال تکنولوژی هسته‌ای به ایران مذاکراتی با جامعه هسته‌ای امریکا، اروپا و ژاپن برای بررسی این مسأله صورت پذیرفت و نتیجه این مذاکرات برگزاری کنفرانس بینالمللی در ایران با مشارکت این مؤسسات بود. این همایش که کنفرانس انتقال تکنولوژی هسته‌ای نامیده شد درسال56 به مدت یک هفته در شیراز (تخت جمشید) برگزار شد.در این کنفرانس بیش از 500 نفر از مسئولان برنامه‌های انرژی اتمی، مدیرکل و رئیس شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی، دیپلمات‌ها، متخصصان طراز اول و استادان دانشگاه‌ها از 41 کشور شرکت کردند و 230 مقاله به کنفرانس ارائه شد. در این کنفرانس بیش از 20 سخنرانی توسط پژوهشگران سازمان انرژی اتمی ایران در همه زمینه‌ها ارائه شد.
پوستر کنفرانس تخت‌جمشید
همکاری هسته‌ای قدرت‌های بزرگ با ایران
همان‌گونه که پیش‌تر آمد، در سال 46 آمریکا با اهدای رآکتور پنج مگاواتی تحقیقاتی، پایه‌گذار برنامه هسته‌ای ایران شد. پس با بررسی فعالیت‌های هسته‌ای در سال‌های 53 تا 57 می‌توان به این نتیجه رسید که ایران ارتباط خود را با کشورهای خارجی در زمینه علوم و فناوری هسته‌ای توسعه داده است. در این راستا، سه کشور فرانسه، آلمان و انگلستان در صدر کشورهای طرف قرارداد با ایران بوده‌اند.
فرانسه
همکاری وسیع هسته‌ای ایران با فرانسه درسال53 و همزمان با تأسیس سازمان انرژی اتمی صورت گرفت وباسفر محمدرضا پهلوی و رئیس سازمان انرژی اتمی به این کشور شالوده همکاری هسته‌ای دو کشور پی‌ریزی شد. نخستین قرارداد هسته‌ای تهران-پاریس ششم تیر 53 امضا شد که تضمین‌کننده همکاری‌های 15 ساله دو کشور بود و بعدها به توافقنامه مادر مشهور شد و در سه زمینه عمده مشارکت ایران در صنعت فرانسوی غنی‌سازی اورانیوم، ساخت مرکز تحقیقات و توسعه هسته‌ای اصفهان و تولید برق هسته‌ای در ایران به میزان 5000مگاوات دنبال شد.مرکز تحقیقات هسته‌ای اصفهان از دیگر موضوعات مشترکی بود که در دستور کار تهران-پاریس قرار گرفت. این مرکز که پس از مطالعات اولیه در 12 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ایجاد شد، از مرکز اتمی ساکلی فرانسه الگو گرفته و قرار بود چهار بخش اصلی رآکتور، متالوژی، شیمی و آب، انرژی و محیط‌زیست داشته باشد. بر این اساس یادداشت تفاهمی میان نمایندگان دو طرف در سال 55 به امضا رسید که شرایط و برنامه زمانی ساخت را تشریح می‌کرد. عملیات اجرایی گسترده این مرکز در مساحتی حدود 5600 هکتار و در جوار زاینده‌رود به‌خوبی پیش رفت و برخی تأسیسات ساخته و احداث برخی آغاز شد؛ اما با وقوع انقلاب اسلامی، برنامه‌ها به اتمام نرسید.در سال 56 فرانسه برای احداث دو نیروگاه هسته‌ای هر یک به ظرفیت 900 مگاوات در دارخوین –در نزدیکی اهواز با ایران به توافق رسید که شرکت فراماتوم اجرای آن را بر عهده گرفت. بر این اساس قراردادی میان سازمان انرژی اتمی و کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های فراماتوم، آلستوم آتلانتیک، اسپی بایتنول و فراماتک منعقد شد و تا پایان سال 57 به‌صورت عادی اجرا و در حال پیشرفت بود؛ اما تحولات مربوط به انقلاب اسلامی محل اختلاف میان دو کشور شد و در نهایت، در خرداد 58 قرارداد از طرف کنسرسیوم فرانسوی فسخ شد.
از دیگر همکاری‌های هسته‌ای ایران و فرانسه، خرید 10درصد از سهام مجتمع غنی‌سازی اورانیوم به نام یورودیف بود که قرار بود در منطقه تریکاستن فرانسه احداث شود. این سهام بخشی از یک کنسرسیوم فرانسوی، بلژیکی، اسپانیایی و ایتالیایی بود و ایران به‌موجب موافقت‌نامه‌ای که امضا کرد می‌توانست به فناوری غنی‌سازی یورودیف دسترسی یابد. همچنین موافقت شد که ایران مقدار مشخصی از اورانیوم غنی‌شده از کارخانه پیش‌گفته را که برای تولید رادیوایزوتوپ‌های راکتورهای خود و استفاده‌ها‌ی پزشکی بسیار نیاز داشت، دریافت کند.ایران در مجموع، در تأسیسات یورودیف دومیلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرد. یک میلیارد دلار از شرکت در قرارداد احداث رآکتور هسته‌ای بود و یک‌میلیارد دلار هم به‌صورت وام سرمایه‌گذاری شد. قرارداد یورودیف نیز با وقوع انقلاب اسلامی، با چالش اجرایی مواجه شد و فسخ یک‌جانبه قرارداد یورودیف ضرر هنگفتی به ایران متحمل ساخت. در پی فسخ این قرارداد، فرانسوی‌ها اقامه دعوی کردند و شرکت یورودیف از آنجا که این اقدام ایران را موجب عدم تحقق برنامه‌ریزی 10ساله خود دانست، تقاضای خسارت کرد و در نهایت 900میلیون فرانک از دومیلیارد دلار سرمایه‌گذاری ایران در قالب خسارت تأمین و بقیه سهم ایران، سال‌ها بعد به‌صورت کالا توسط فرانسه با ایران تسویه شد. از طرف دیگر جنگ تحمیلی هشت ساله نیز، باعث تخریب برخی تأسیسات نیمه‌کاره هسته‌ای و همچنین عدم فعالیت چشمگیر در زمینه تحقیقات هسته‌ای شد.
آلمان
نخستین سابقه همکاری هسته‌ای ایران و آلمان فدرال به سال 1354 برمی‌گردد که موافقت‌نامه همکاری میان دو کشور به امضا رسید. در این توافقنامه بر طیف گسترده همکاری در زمینه سوخت اتمی، امنیت و حفاظت تأسیسات هسته‌ای و جلوگیری از تشعشعات، آموزش کارکنان فنی و تکنولوژی نیروی هسته‌ای تأکید شده بود. ضمن آن که علاوه بر تولید برق، تولید و استفاده از رادیوایزوتوپ‌ها از دیگر موارد موافقت‌نامه سال 1355 بود.در10تیرماه سال 1355 دو قرارداد برای طراحی، ساخت، نصب، راه‌اندازی و تأمین سوخت دو واحد نیروگاهی حدود1300 مگاواتی از نوع آب سبک در بوشهر امضا شد. شرکت کرافت‌ورک یونیون متعهد به ساخت نیروگاه بوشهر، تحویل سوخت اولیه و سوخت‌گذاری‌های مجدد برای 30 سال آتی شد که بر مبنای گزارش‌های موجود تا آستانه انقلاب اسلامی حدود 80 درصد از عملیات ساختمانی و 65درصد از عملیات الکترومکانیکی واحد یک به پایان رسیده بود.به دلیل شرایط خاص کشور در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، قسط سیزدهم قرارداد مابین ایران و آلمان فدرال پرداخت نشد که همین امر، زمینه تعلیق عملیات ساخت از سوی کشور آلمان را به وجود آورد و در نهایت، در سال 1358 به‌صورت کامل فسخ شد. طرف آلمانی همچنین توافقنامه ساخت دو واحد نیروگاهی اتمی هر یک به قدرت تقریبی 1290 مگاوات در اصفهان و دو واحد مشابه دیگر در ساوه را مسکوت کرد. قرارداد آموزشی میان سازمان انرژی اتمی و مؤسسه PTB آلمان، قرارداد 1355 با شرکت کرافت‌ورک ــ یونیون برای تحویل میله‌های سوخت، مشارکت با شرکت اوران گزلشافت در برنامه‌های اکتشاف اورانیوم و قرارداد سال 1355 با شرکت Prakia از سایر همکاری‌های دو کشور بود که به دلیل شرایط سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران مسکوت ماند.
پی‌ریزی فونداسیون نیروگاه اتمی بوشهر
انگلیس
درسال1356 دولت بریتانیا با ایران وارد مذاکرات محرمانه‌ای برای ساخت 20 نیروگاه هسته‌ای شد. در این مذاکرات پیش‌بینی شده بود که ایران می‌تواند این تکنولوژی را از بریتانیا کسب کند. بر همین اساس ایران در میان شرکای هسته‌ای بریتانیا از جایگاه به‌نسبت پررنگ‌تر و مطمئن‌تری برخوردار بوده است. قرارداد سازمان انرژی اتمی ایران با دو شرکت انگلیسی پرزیدنت برند و نافکور از این دسته همکاری‌هاست. این قرارداد در سال 1354 به امضا رسید که فروش 2400 تن اورانیوم طبیعی از سوی انگلیس به ایران را تضمین کرد. همچنین قرارداد دیگری در سال 1356 با شرکت نافکور و BIUFEL با هدف تبدیل اورانیوم طبیعی به UF6 منعقد شد. ازدیگرهمکاری‌های ایران و انگلستان در زمینه هسته‌ای می‌توان به همکاری شرکت R. T. Z و خرید بخشی از سهم تأسیسات این شرکت در نامیبیا اشاره کرد. این اقدام جزئی از تلاش‌های دولت ایران برای دستیابی به اورانیوم به‌شمار می‌آمد که برداشت سازمان انرژی اتمی از یکی از بزرگ‌ترین معادن اورانیوم آن زمان را تضمین می‌کرد.
