سپس دامنه این حوزه‌ها از مدینه به کوفه و نجف و بغداد وحله و ری و اصفهان وقم به وسیله ائمه اطهار(علیهم‌السلام) و خصوصاً امام صادق(علیه‌السلام) کشیده شد؛ یعنی مؤسس این حوزه‌ها خود رسول‌الله و بعد امام صادق‌هستند و اکنون نیز اگر به این حوزه‌های علمیه شیعه که عمدتاً در ایران و عراق هستند مراجعه کنیم، هر کس را که در طول این هزار سال می‌بینیم، همه متنعم سر سفره امام صادق یا پنج هزار شاگرد امام صادق(علیهم‌السلام) هستند. این نکته بسیار مهمی است. آیه نفر می‌فرماید همه مسلمانان نمی‌توانند به مدینه بیایند و در محضر پیامبر اسلام‌شناس، فقیه و عالم به قرآن و سنت بشوند: «ما کان المؤمنون لینفروا کافة». همه نمی‌توانند از سراسر عالم به مدینه بیایند و در محضر پیامبر یا در زمان ائمه در محضر ائمه، همه ملا و فقیه و اسلام‌شناس شوند. پس چه باید کرد؟ «فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة»؛ از هر فرقه و قبیله و دسته و به اصطلاح امروز شهر و روستا، گروهی از خوش‌استعدادها، چه زن و چه مرد، فرقی نمی‌کند، «لیتفقهوا فی الدین»؛ در زمان پیامبر به مدینه خدمت پیامبر و در زمان ائمه خدمت ائمه بیایند و اکنون نیز به مراکز حوزه‌های مهم جهان اسلام مثل نجف و قم و اصفهان و مشهد و جاهای دیگر برای تفقه در دین بیایند و «لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون». عملاً تأسیس حوزه علمیه قم یا بازتأسیس آن در آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی به دست آیت الله مؤسس، آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، نقطه عطفی در تاریخ قم و تاریخ تشیع بود. نکته لطیفی که در پیام مقام معظم رهبری به آن پرداخته شده، این است که همان‌طور که ایشان در کتاب ۲۵۰ ساله تحلیل جامعه و کاملی در مورد ۲۵۰ سال امامت عصر حضور ائمه (علیهم‌السلام) دارند و برخلاف آنچه بعضی خیال می‌کنند، مثلا سیاست امیرالمؤمنین فرق داشت با امام حسن یا امام حسن فرق داشت با امام حسین یا امام حسین با امام سجاد یا امام سجاد با امام صادق یا امام صادق با موسی بن جعفر، شاید آدم ساده‌اندیش خیال کند دوازده امام ما هر کدام سیاستی داشتند. ولی با این تحلیلی که در کتاب ۲۵۰ ساله انسان می‌بیند، احساس می‌کند گویی یک نفر، یک انسان ۲۵۰ ساله، تمام این دوره را، دو قرن و نیم را، تدبیر کرده است؛ یعنی یک فکر، یک طرح و یک عطر و هستی مسأله را تدبیر می‌کرده، گرچه توسط دوازده امام و در دوره‌ها و شرایط متفاوت بوده است. این دوره صد ساله تأسیس حوزه علمیه قم که در سه چهار مرحله، یکی دوره تأسیس و بنیان‌گذاری به اصطلاح فونداسیونش توسط آیت الله حاج عبدالکریم حائری ریخته شد و بعد یک دوره فترتی به وسیله آیات ثلاث، سه مرجع بزرگوار، مرحوم آیات صدر، خونساری و حجت اداره شد تا دوره شکوفایی که ۱۳۲۴ قمری شمسی آیت الله العظمی بروجردی آمدند و شانزده سال زعامت قم و حوزه و تشیع را به عهده گرفتند تا سال ۴۰ و بعد از سال ۴۰ که آیت الله بروجردی رحلت کردند، امام خمینی و آیات ثلاث دوباره آمدند و ادامه دادند. حدود ده تا بیست سال طول کشید تا به پیروزی انقلاب رسید. 
متن کامل را در «جام‌جم آنلاین »بخوانید 

دکتر سید مصطفی میرلوحی - عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع)