لجستیک معکوس در زنجیره‌های تامین بخش خرده‌فروشی
لجستیک معکوس از مهم‌ترین مولفه‌های اقتصاد چرخشی در زنجیره‌های تامین محسوب می‌شود که به جریان کالاهای برگشتی به صورت پله‌پله از آخرین مصرف‌کننده به توزیع‌کننده و از توزیع‌کننده به تامین‌کننده یا تولیدکننده، به منظور بازیابی، تعمیر، بازیافت و درنهایت دفع آن به صورت پسماند اشاره دارد.
طبق گزارش‌های موجود، اندازه بازار جهانی لجستیک معکوس تا پایان سال 2025 معادل 603 میلیارد دلار خواهد بود که پیش‌بینی می‌شود ارزش آن تا سال 2029 با رشد بیش از 58.2درصدی، به حدود 954 میلیارد دلار برسد. در این بین، خرده‌فروشی و تجارت الکترونیک، بزرگ‌ترین بخش‌های این بازار به شمار می‌رود؛ به‌طوری‌که طبق برخی برآوردها، سهم بخش تجارت الکترونیک از این بازار بین 20 تا 30درصد (به دلیل بالاتر بودن نرخ بازگشت کالا نسبت به خریدهای حضوری) و سهم خرده‌فروشی فروشگاهی بین 8 تا 10 درصد است.
مدیریت بهینه لجستیک معکوس در بخش خرده‌فروشی، نقش مهمی در تحقق اهداف اقتصاد چرخشی یعنی استفاده بهینه از منابع موجود (باتوجه به محدودیت منابع) و حفاظت از محیط‌زیست در برابر آلودگی ناشی از پسماندها ایفا می‌کند. در کشورهای پیشرفته، کسب‌وکارها در دو دهه گذشته به طور فزاینده‌ای بر این حوزه تمرکز کرده‌اند. در حالی که در ایران، بسیاری از کسب‌وکارها از جمله صنعت خرده‌فروشی هنوز آن‌گونه که باید به اهمیت این مقوله پی نبرده‌اند.
مدیریت بهینه لجستیک معکوس در بخش خرده‌فروشی، تاثیر قابل‌توجهی بر کاهش هزینه‌های زنجیره تامین و افزایش سودآوری در این بخش دارد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند‌از: کاهش هزینه‌های انبارداری برای نگهداری موجودی اضافی، بهبود گردش سرمایه با جلوگیری از راکد ماندن کالاها در انبارها و مراکز توزیع، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل کالاهای برگشتی، افزایش رضایت و وفاداری مصرف‌‌کنندگان با بهبود مدیریت کالاهای مرجوعی و مستعمل، ایجاد ارزش و درآمدزایی از بابت مدیریت کالاها و بسته‌بندی‌های قابل‌استفاده مجدد و درنهایت کاهش هزینه‌ها و ریسک‌های ناشی از عدم رعایت قوانین و مقررات زیست‌محیطی. اجرای صحیح لجستیک معکوس در زنجیره تامین خرده‌فروشی، علاوه‌بر ایجاد ارزش و کاهش هزینه‌ها در زنجیره، موجب کاهش آلودگی زیست‌محیطی ناشی از دورریز کالاهای غیرقابل‌مصرف برای مصرف‌کننده -و قابل استفاده برای اهداف دیگر- و اقلام بسته‌بندی می‌شود.
به‌منظور برخورداری از مزایا و منافع لجستیک معکوس در زنجیره تامین خرده‌فروشی، بازیگران این بخش، راهبردهای مختلفی همچون ایجاد ایستگاه‌های جمع‌آوری محصولات الکترونیک، باتری و لباس‌های کهنه؛ همکاری با شرکت‌های بازیافت برای پردازش این کالاها و استفاده دوباره یا بازیافت مواد؛ توسعه سیستم‌های بازگشت کالا و ایجاد نقاط جمع‌آوری در فروشگاه‌ها برای تحویل کالاهای مصرف‌شده؛ پروژه‌های صفر ضایعات و تلاش برای بازگرداندن کالاهای تاریخ‌گذشته برای تولید خوراک دام یا کود و... را اتخاذ می‌کنند.
باتوجه به افزایش روزافزون نقش فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بخش خرده‌فروشی و برخورداری آنها از سیستم‌های یکپارچه و شبکه گسترده‌ای از شعب و مراکز توزیع برای مدیریت لجستیک معکوس، این فروشگاه‌ها علاوه‌بر نقش اصلی خود به‌عنوان ارائه‌کننده کالا و خدمات، در حال تبدیل‌شدن به هاب‌های (کانون‌های) لجستیک معکوس برای انواع کالاها نیز هستند. به عبارت دقیق‌تر، این فروشگاه‌ها علاوه‌بر مدیریت کالاهای برگشتی عرضه‌شده در زنجیره تامین خود، کانال مهمی برای جمع‌آوری و انتقال انواع کالاهای قابل‌استفاده مجدد یا قابل بازیافت از مشتریان محسوب می‌شوند. این نوع فروشگاه‌ها در بسیاری از کشورها به‌خصوص در کشورهای پیشرفته با سیاست‌هایی مثل ارائه کوپن تخفیف، امتیاز وفاداری، یا ارائه تخفیف به خریدهای آتی، مشتریان را به تحویل این نوع کالاها نیز ترغیب می‌کنند.
پیاده‌سازی مفاهیم اقتصاد چرخشی در زنجیره تامین خرده‌فروشی در کشورهای پیشرفته، طی دهه‌های اخیر مورد اقبال روزافزون بوده است. این درحالی است که ایران هنوز در مراحل آغازین این مسیر بوده و نیازمند توجه برندهای فروشگاهی به این مقوله است. در این ارتباط حمایت و پشتیبانی دولت از برنامه‌های اختیاری فروشگاه‌های زنجیره‌ای در این حوزه قابل بررسی خواهد بود. از سوی دیگر، بند «چ» ماده 22 قانون برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت با موضوع تدوین برنامه ملی راهبردی مدیریت پسماندها با محوریت سازمان حفاظت محیط زیست و با همکاری وزارتخانه‌های ذی‌نفع از جمله وزارت صنعت، معدن و تجارت، بسترمناسبی رابرای تحقق اقتصاد چرخشی درزنجیره تامین خرده‌فروشی ایجاد کرده است.
از آنجا که پیاده‌سازی نظام اقتصاد چرخشی و به‌خصوص لجستیک معکوس در فروشگاه‌های زنجیره‌ای از اهمیت بالایی به لحاظ عملیاتی و اقتصادی برخوردار است، پیشنهاد می‌شود اتحادیه کشوری فروشگاه‌های زنجیره‌ای از هم‌اکنون فعال‌تر عمل کرده و شکل‌گیری کمیته جدید با عنوان اقتصاد چرخشی را با توجه به الزامات دنیای کنونی و در پاسخگویی به روندهای جدید جهت فرهنگسازی در این حوزه و در صورت لزوم، اقدامات قانونی جهت طرح و تصویب این موضوع کلیدی در دبیرخانه هیات عالی نظارت مدنظر قرار دهد. درعین حال این موضوع می‌تواند ذیل کمیسیون‌های پنج‌گانه این تشکل از جمله کمیسیون آموزش نیز مورد پیگیری قرار گیرد. درنهایت، مشارکت فعالانه و آینده‌نگر تمامی بازیگران خرده‌فروشی مدرن در مسیر گذر به اقتصاد چرخشی در این بخش، هم در جهت کاهش هزینه‌ها و ایجاد ارزش و هم در راستای عمل به مسئولیت اجتماعی، امری ضروری است.
زهرا آقاجانی - کارشناس اقتصادیمدیریت بهینه لجستیک معکوس در بخش خرده‌فروشی، نقش مهمی در تحقق اهداف اقتصاد چرخشی یعنی استفاده بهینه از منابع موجود (باتوجه به محدودیت منابع) و حفاظت از محیط‌زیست در برابر آلودگی ناشی از پسماندها ایفا می‌کند. در کشورهای پیشرفته، کسب‌وکارها در دو دهه گذشته به طور فزاینده‌ای بر این حوزه تمرکز کرده‌اند. در حالی که در ایران، بسیاری از کسب‌وکارها از جمله صنعت خرده‌فروشی هنوز آن‌گونه که باید به اهمیت این مقوله پی نبرده‌اند.
مدیریت بهینه لجستیک معکوس در بخش خرده‌فروشی، تاثیر قابل‌توجهی بر کاهش هزینه‌های زنجیره تامین و افزایش سودآوری در این بخش دارد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند‌از: کاهش هزینه‌های انبارداری برای نگهداری موجودی اضافی، بهبود گردش سرمایه با جلوگیری از راکد ماندن کالاها در انبارها و مراکز توزیع، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل کالاهای برگشتی، افزایش رضایت و وفاداری مصرف‌‌کنندگان با بهبود مدیریت کالاهای مرجوعی و مستعمل، ایجاد ارزش و درآمدزایی از بابت مدیریت کالاها و بسته‌بندی‌های قابل‌استفاده مجدد و درنهایت کاهش هزینه‌ها و ریسک‌های ناشی از عدم رعایت قوانین و مقررات زیست‌محیطی. اجرای صحیح لجستیک معکوس در زنجیره تامین خرده‌فروشی، علاوه‌بر ایجاد ارزش و کاهش هزینه‌ها در زنجیره، موجب کاهش آلودگی زیست‌محیطی ناشی از دورریز کالاهای غیرقابل‌مصرف برای مصرف‌کننده -و قابل استفاده برای اهداف دیگر- و اقلام بسته‌بندی می‌شود.
به‌منظور برخورداری از مزایا و منافع لجستیک معکوس در زنجیره تامین خرده‌فروشی، بازیگران این بخش، راهبردهای مختلفی همچون ایجاد ایستگاه‌های جمع‌آوری محصولات الکترونیک، باتری و لباس‌های کهنه؛ همکاری با شرکت‌های بازیافت برای پردازش این کالاها و استفاده دوباره یا بازیافت مواد؛ توسعه سیستم‌های بازگشت کالا و ایجاد نقاط جمع‌آوری در فروشگاه‌ها برای تحویل کالاهای مصرف‌شده؛ پروژه‌های صفر ضایعات و تلاش برای بازگرداندن کالاهای تاریخ‌گذشته برای تولید خوراک دام یا کود و... را اتخاذ می‌کنند.
باتوجه به افزایش روزافزون نقش فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بخش خرده‌فروشی و برخورداری آنها از سیستم‌های یکپارچه و شبکه گسترده‌ای از شعب و مراکز توزیع برای مدیریت لجستیک معکوس، این فروشگاه‌ها علاوه‌بر نقش اصلی خود به‌عنوان ارائه‌کننده کالا و خدمات، در حال تبدیل‌شدن به هاب‌های (کانون‌های) لجستیک معکوس برای انواع کالاها نیز هستند. به عبارت دقیق‌تر، این فروشگاه‌ها علاوه‌بر مدیریت کالاهای برگشتی عرضه‌شده در زنجیره تامین خود، کانال مهمی برای جمع‌آوری و انتقال انواع کالاهای قابل‌استفاده مجدد یا قابل بازیافت از مشتریان محسوب می‌شوند. این نوع فروشگاه‌ها در بسیاری از کشورها به‌خصوص در کشورهای پیشرفته با سیاست‌هایی مثل ارائه کوپن تخفیف، امتیاز وفاداری، یا ارائه تخفیف به خریدهای آتی، مشتریان را به تحویل این نوع کالاها نیز ترغیب می‌کنند.
پیاده‌سازی مفاهیم اقتصاد چرخشی در زنجیره تامین خرده‌فروشی در کشورهای پیشرفته، طی دهه‌های اخیر مورد اقبال روزافزون بوده است. این درحالی است که ایران هنوز در مراحل آغازین این مسیر بوده و نیازمند توجه برندهای فروشگاهی به این مقوله است. در این ارتباط حمایت و پشتیبانی دولت از برنامه‌های اختیاری فروشگاه‌های زنجیره‌ای در این حوزه قابل بررسی خواهد بود. از سوی دیگر، بند «چ» ماده 22 قانون برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت با موضوع تدوین برنامه ملی راهبردی مدیریت پسماندها با محوریت سازمان حفاظت محیط زیست و با همکاری وزارتخانه‌های ذی‌نفع از جمله وزارت صنعت، معدن و تجارت، بسترمناسبی رابرای تحقق اقتصاد چرخشی درزنجیره تامین خرده‌فروشی ایجاد کرده است.
از آنجا که پیاده‌سازی نظام اقتصاد چرخشی و به‌خصوص لجستیک معکوس در فروشگاه‌های زنجیره‌ای از اهمیت بالایی به لحاظ عملیاتی و اقتصادی برخوردار است، پیشنهاد می‌شود اتحادیه کشوری فروشگاه‌های زنجیره‌ای از هم‌اکنون فعال‌تر عمل کرده و شکل‌گیری کمیته جدید با عنوان اقتصاد چرخشی را با توجه به الزامات دنیای کنونی و در پاسخگویی به روندهای جدید جهت فرهنگسازی در این حوزه و در صورت لزوم، اقدامات قانونی جهت طرح و تصویب این موضوع کلیدی در دبیرخانه هیات عالی نظارت مدنظر قرار دهد. درعین حال این موضوع می‌تواند ذیل کمیسیون‌های پنج‌گانه این تشکل از جمله کمیسیون آموزش نیز مورد پیگیری قرار گیرد. درنهایت، مشارکت فعالانه و آینده‌نگر تمامی بازیگران خرده‌فروشی مدرن در مسیر گذر به اقتصاد چرخشی در این بخش، هم در جهت کاهش هزینه‌ها و ایجاد ارزش و هم در راستای عمل به مسئولیت اجتماعی، امری ضروری است.
