برنامه شبکه افق در آستانه نمایشگاه کتاب تهران سعی دارد به واکاوی زوایای پنهان حوزه کتاب بپردازد
کتابفروشی قلم،پاتوق فعالان نشر
«کتابفروشی قلم»برنامه‌ای چالشی است که این روزها ازشبکه افق روی آنتن صداوسیما می‌رود؛ بررسی ممیزی کتاب،پخته‌خواری در صنعت نشر،مصائب خودکفایی کاغذ،حضور فروشندگان درنمایشگاه کتاب و مواردی ازاین دست ازجمله مباحث پرحرف وحدیث سال‌های اخیر است که مورد توجه ویژه کتابفروشی قلم قرار دارد.
این برنامه فرصتی برای فعالان حوزه نشر فراهم کرده تا دغدغه‌ها و مشکلاتی که با آنان دست به گریبان هستند، مطرح شده و مورد نقد و بررسی قرار گیرد. آنچه در ادامه می‌آید، گفت‌وگوی جام‌جم با عوامل تولید این برنامه است.
«کتابفروشی قلم» برنامه آسیب‌شناسانه در حوزه کتاب است
محمدرضا اسماعیلی، سردبیر برنامه«کتابفروشی قلم» درگفت‌وگو با روزنام جام‌جم درباره ماهیت وچرایی ساخت این برنامه بیان کرد: عمده برنامه‌های ساخته‌شده در موضوع کتاب در حوزه ترویج است، یعنی معرفی کتاب، نویسنده و ناشر اما ما می‌خواستیم خرق عادتی داشته و پله‌ای بالاتر برویم و اتفاقات صنعت نشر را ازبالا نگاه کنیم که سیاست‌گذاری، اجرا، حمایت و موضوعاتی از این دست را شامل می‌شد. درنتیجه کتابفروشی قلم را ساختیم و به دنبال مهم‌ترین موضوع رفتیم که ممیزی بود (گاهی صداهایی شنیده می‌شود که کتاب ما بالاخره منتشر و از ممیزی رد شد) یا می‌خواستیم بدانیم که در اداره کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چه خبر است؟ بخش دیگر برنامه ما این بود که همیشه این زنگ خطر را داشتیم که ترجمه درحال بلعیدن تالیف است. البته در آمارهای سالانه خانه کتاب، تالیف سهم بالایی (حدود 60 تا 70 درصدی) داشت و نیاز بود که این موضوع بررسی شود. بخش دیگر برنامه ما توجه و بررسی موضوع خودکفایی کاغذ بود که از دولت شهید رئیسی رقم خورد؛ این موضوع در حقیقت مطالبه رهبری بود. این‌که مسأله کاغذ حل شود و ما در کتابفروشی قلم می‌خواستیم بدانیم که موضوع چگونه است و از کجا به کجا رسیده‌ایم. موضوعاتی چون نمایشگاه کتاب هم در این برنامه مدنظر ما بود. این که حضور کتابفروشان در نمایشگاه کتاب جای ناشر را تنگ می‌کند یا موجب گسترش بازار می‌شود؟ دسترسی مردم به کتاب و ابعاد مختلف آن هم از دیگر موضوعات مورد اولویت و تمرکز ما بود و در یک کلام اولویت‌مان را روی کتابفروشی گذاشتیم، چون حلقه واصله نشر و مخاطب، کتابفروشی بود و عقبه اسم برنامه هم همین شد.
ناشران پخته‌خوار!
وی در مورد یکی از مصادیق مورد توجه در این برنامه بیان کرد: یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در حوزه نشر درحال رقم خوردن است و به دلیل بی‌ضابطه بودن در این حوزه شاهد آن هستیم، این است که بخشی از ناشران پخته‌خوار هستند و در بازار کتابفروشان و کتاب‌ها می‌چرخند تا ببینند کدام کتاب ترجمه شده، پرفروش بوده، به چاپ‌های بالا رسیده و مورد اقبال مخاطب واقع شده است؛ این کتاب را برمی‌دارند و با تغییرات جزئی (تاحدی که وقتی به اداره کتاب رسید، مشکلی نداشته و مجوز بگیرد) آن را با تغییرات اندک و گاها با اسم مترجم جدید (می‌تواند واقعی باشد یا نباشد) در مترو، دستفروشی، سایت‌ها و غیره با 70 و 80 درصد تخفیف ارائه کرده و می‌فروشند. اواخر دولت شهید رئیسی این موضوع مورد توجه قرار گرفت؛ اما چون در فضای سیاست فرهنگی حقوق مولف و فضای کپی‌رایت نداریم و این خلأ قانونی هست، پخته‌خواری رخ داده و همچنان جریان دارد. ما در کتابفروشی قلم به کمک متخصصان به این موضوع پرداخته‌ایم.
انتخاب مهمانان براساس سابقه
اسماعیلی با اشاره به ماهیت آسیب‌شناسانه کتابفروشی قلم تصریح کرد: ترویج و توزیع، حلقه آخر در حوزه کتاب است که قبل از آن حلقه‌هایی دیگر است. در برنامه‌مان این ریشه‌ها را با ذره‌بین نگاه می‌کنیم؛ موضوعی که در فضای تصویر و رسانه‌ملی دیده نشده است. در این 11 قسمت تلاش کردیم که این موضوعات را مورد بررسی قرار دهیم که تا اوایل نمایشگاه کتاب روی آنتن می‌رود.این فعال فرهنگی با اشاره به چگونگی انتخاب مهمانان برنامه یادآور شد: تمام مهمانان کتابفروشی قلم بر حسب سابقه انتخاب شده‌اند؛ مثلا در فضای ممیزی از مدیر جدید اداره کتاب و مدیر قبلی دعوت کردیم که نگاه، کامل و جامع باشد و در هر حوزه از بین کسانی که در میان اهالی کتاب شناخته شده و صاحب‌نظر هستند، دعوت کرده‌ایم. وی افزود: شعاری داریم که در فضای برنامه بر آن تاکید می‌کنیم و آن این است که «در هر کتابفروشی دنیایی منتظر شماست» و بر این اساس نگاه ما این است که مخاطب بیشتر به سمت کتابفروشی برود.
کتابفروشی مهم است
اسماعیلی خاطرنشان کرد: این برنامه با همت شبکه افق و انجمن کتابفروشان خوشه ساخته شده و دستاوردش این بود که حرف‌هایی زد و موضوعاتی طرح شد که هم جای آن در رسانه‌ملی خالی بود و هم برای مخاطب عام گفته نشده بود. این‌که کتاب عقبه دارد و آن عقبه و کتابفروشی مهم است و صرف توزیع مهم نیست. این فعال فرهنگی در پاسخ به این سؤال که چرا به‌رغم بررسی‌های مکرر، هنوز این مشکلات پابرجا است، تاکید کرد: مصائب حوزه نشر همواره در بازه‌های کوتاه‌مدت مطرح شده و گفتمانی را شکل نداده است. معمولا بر حسب اقتضائاتی چون نمایشگاه کتاب این موضوعات مطرح می‌شود اما تا سال بعد در سکوت می‌ماند. این موضوع به مطالبه‌گری رسانه و جهت‌دهی آن بازمیگردد که نیاز است به شکل مستمر به آنان پرداخته و پس از طرح گفتمانی رفع شود.
اشراف تخصصی مهمانان، اولویت کتابفروشی قلم بود
محمد راهی، مدیرعامل انجمن خوشه (انجمن کتابفروشان جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی) درباره نقش این انجمن در تولید برنامه کتابفروشی قلم توضیح داد: انجمن خوشه بحث محتوایی و سردبیری این برنامه را برعهده داشته است که بر این اساس شورایی تشکیل شد، مباحث اولویت‌بندی وطرح‌ریزی شد وسناریوهایی که باید ازسوی مجری مطرح وهدایت می‌شدو همچنین انتخاب مهمانان در این تیم صورت گرفت؛ در حقیقت صفر تاصد خوراک محتوایی از سوی انجمن خوشه صورت گرفت.
گفت‌وگوی تخصصی شکل گرفت
وی ادامه داد: چون حوزه کتاب در فضای گفت‌وگویی نیاز دارد که مجری خود صاحب تخصص و نظر باشد، محمدمهدی شیخ صراف را برای اجرا انتخاب کردیم که خود از فعالان حوزه کتاب و مسلط به مباحث است و یکی از حسن‌های کار این بود که ایشان به عنوان کارشناس-مجری در لحظه به لحظه تولید در کنار تیم محتوایی ما حضور داشت و این کمک کرد که در زمان اجرا، از مسیر تعیین‌شده خارج نشود. بر این اساس چون مجری خارج از حوزه کتاب نیست، در تولید محتوا کمک کرد تا گفت‌وگوی تخصصی شکل بگیرد.
کتابفروش یک کارشناس محتوایی است
مدیرعامل انجمن خوشه یادآور شد: ما ابتدا طرحی برای تولید محتوای این حوزه داشتیم که به شبکه افق پیشنهاد دادیم، آنها پذیرفتند، خودشان تهیه‌کنندگان کار بودند و ما در سردبیری و فضای مجازی فعال بودیم؛ دغدغه خوشه، حلقه آخر صنعت نشر یعنی کتابفروشان است که جایگاه‌شان در بین عموم مردم شناخته‌شده نیست و آنان را مانند سایر کسب و کارها می‌بینند. در صورتی که کتابفروش یک کارشناس محتوایی است که خود باید متخصص حوزه کتاب باشد تا بتواند کتاب را بفروشد؛ لذا نیاز به یک اشراف محتوایی دارد و نیت ما این بود که برنامه‌ای تولید شود تا جایگاه کتابفروش را به موقعیت مطلوب و واقعی خود نزدیک کند.
راهی گفت: براساس موضوعات، مهمانان را هم انتخاب کردیم و اشراف تخصصی مهمانان برای‌مان بسیار اهمیت داشت؛ این که آن شخص در آن موضوع تجربه و تخصص داشته باشد. همچنین تلاش شد تا در همه حوزه‌ها، همه طیف‌ها و نگاه‌های مختلف باشند و یک طیف خاص را مدنظر نداشتیم. وی افزود: ایده تولید برنامه کتابفروشی قلم از مدت‌ها قبل شروع شده بود اما پیش‌تولید ما از دی‌ماه 1403 شروع شد و تولید از اردیبهشت کلید خورد؛ البته وقفه‌هایی هم داشتیم چراکه تغییر موضوعات هم با توجه به اولویت‌های شبکه رخ داد که باعث چرخش‌هایی محتوایی شد و موضوعات اصلی برنامه به دلیل تقارن زمانی تحت‌الشعاع نمایشگاه کتاب قرار گرفت.
هدف کتابفروشی قلم، آشتی مردم با کتاب است
حمید جوادی، تهیه‌کننده و کارگردان برنامه کتابفروشی قلم در مورد ایده ساخت این برنامه اظهار کرد: ایده تولید کتابفروشی قلم از اینجا آمد که پیش از این، ما برنامه‌ای به اسم قلم (برگرفته از نون و القلم) داشتیم که در کلیپ‌های کوتاه و پنج دقیقه‌ای کتاب‌هایی خاص نسبت به فضای مناسبتی (مانند 13 آبان، برنامه طبس و ...) را از زبان آدم‌های شناخته‌شده و چهره معرفی می‌کردیم (مثلا مجریان شناخته‌شده فرازهایی از کتاب را می‌خواندند و آن را معرفی می‌کردند؛ همچنان که خانم سحر قناعتی 22 بهمن کتابی را برای ما معرفی کرد) و این برنامه از شبکه افق پخش می‌شد. هدف ما از هر دوی این برنامه ها، بردن کتابخوانی به سمت عموم مردم بود و در کتابفروشی قلم با انجمن خوشه همراه شدیم.
خواستیم مصائب کتابفروشان را مطرح کنیم
جوادی یادآور شد: البته من همواره بر این عقیده‌ام که برنامه‌هایی با زمان کم، اثرگذاری بهتری دارند و به همین دلیل آن زمان که برنامه قلم را شروع کردم از تقریرهای رهبر معظم انقلاب الهام گرفتم تا با تولید محتوا در کمترین زمان ممکن به مخاطب کتابی را معرفی کنم. کارگردان کتابفروشی قلم تصریح کرد: براساس این عقبه با مدیر شبکه افق به این نتیجه رسیدیم که مصائب کتابفروشان را مطرح کنیم؛ پس این موارد را در فرم‌هایی جدید بردیم، ریتم را تند کردیم و به تک‌باکس 20 دقیقه‌ای در 11 قسمت رسیدیم که اگر عمری باشد، بعد از نمایشگاه به صورت هفته‌ای ادامه پیدا می‌کند.
جوادی گفت: مخاطب این برنامه عموم مردم هستند و به همین دلیل ما در شروع هر قسمت یک زمان کوتاه کتابخوانی و خوانش چندثانیه‌ای داریم و هر مهمانی، کتابی معرفی می‌کند که اگرچه موضوعات واقعی و تخصصی مطرح می‌شود اما هدف برنامه اثرگذاری بر مخاطب عام و مردم است. ازجمله نکات مورد تاکید در این برنامه، اهمیت انتخاب کتاب مناسب برای سنین مختلف است.
همه مردم باید کتابخوان شوند
جوادی خاطرنشان کرد: بسیار دوست داشتم در این فصل از برنامه از فضای استودیو به محیط کتابفروشی بروم. برای فصل بعدی می‌خواهم به کتابفروشی‌های مطرح بروم که رفت و آمد در آنها زیاد است و این موضوع را به تصویر بکشیم. درنهایت هدف اصلی، آشتی با کتاب است؛ الحمدلله بخشی از مردم در میدان هستند و کتاب می‌خوانند اما نیاز است که همه بیایند.
کارگردان کتابفروشی قلم با اشاره به بازخوردهای مخاطبان بیان کرد: خدا را شاکرم که واکنش‌ها نسبت به این برنامه خوب بوده و کسانی که آن را دیده‌اند، اقبال خوبی نشان داده‌اند اما یک نکته مطرح شده و آن این است که ای‌کاش این برنامه در کتابفروشی فیلمبرداری می‌شد و درست هم همین است، چون وقتی مردم با چیزی درگیرند، دوست دارند آن را در همان محیط ببینند. جوادی در پاسخ به این سؤال که فصل دوم این برنامه چه زمانی ساخته می‌شود، گفت: این موضوع به نظر مدیر شبکه افق بازمیگردد اما بعد از نمایشگاه کتاب، می‌خواهیم تازه‌نفس بالا بیاییم.
بدون تعارفات مرسوم، شفاف‌سازی می‌کنیم
محمدمهدی شیخ‌صراف، مجری برنامه کتابفروشی قلم درباب مهم‌ترین دستاورد این برنامه اظهار کرد: مهم‌ترین اتفاق برنامه این بود که سوالات و حرف‌هایی که در حوزه نشر هست و معمولا با تعارف و تساهل از آن عبور شده و صرفا در جمع‌های غیررسمی درباره آن صحبت می‌شود (ممیزی، معافیت‌های حوزه نشر و حمایت‌های حاکمیتی و...)، مورد مداقه قرار گیرد و فارغ از ملاحظات درباره آنان صحبت شود؛ بر این اساس به دور از تعارفات مرسوم به این مصائب پرداختیم و در این لبه باریک حرکت کردیم.
سوالاتی صریح در حوزه ممیزی
وی ادامه داد: مثلا در حوزه ممیزی اختلاف سلیقه‌ها و سوالاتی صریح را مطرح کردیم، تلاش شد که شفاف‌سازی شود و پاسخ‌های صریح، شفاف و پیش‌برنده‌ای از مهمانان گرفتیم. در موضوع خودکفایی کاغذ شاهدیم که این مهم در هر دولت و با تغییر مدیران براساس اولویت دولتمردان به حاشیه می‌رود یا مورد تمرکز قرار می‌گیرد. درنتیجه ما از مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توضیح شفاف درباره آن را خواستیم که قرار شد بعد از مشغله‌های نمایشگاه کتاب پاسخ دهند. تجربه این برنامه نشان داد که اگر سنجیده و همراه با پژوهش و طرح سوالات درست به سراغ هر سوژه‌ای برویم، هم برای مخاطب عام و هم برای فضای تخصصی و حرفهای، می‌توان مشکلات را مرتفع کرد.
این فعال فرهنگی با اشاره به رویکردهای جدیدی که در کتاب فروشی قلم به آن دست یافته‌اند، بیان کرد: در حوزه نشر در سال‌های طولانی و یک دهه اخیر با آمار به‌روز و قابل اتکا در رسانه روبرو نبودیم اما در این برنامه مدیرکل سازمان توسعه کتاب و کتابخوانی (در ادبیات غیررسمی اداره کتاب) به ما آمار دادند که بالای 140 هزار کتاب در سال درخواست بررسی و صدور مجوز دارند که از این میزان 16 درصد در پروسه ممیزی می‌روند و باقی به‌سرعت مجوز می‌گیرند یا عنوان کردند که آنان به صورت رسمی از ناشران درخواست می‌گیرند و به آنان پاسخ می‌دهند که در این میان برخی از ناشران کم‌کاری خود را به اداره کتاب نسبت می‌دهند که این مساله موجب ایجاد حواشی می‌شود. این موضوعات ازجمله دستاوردهای برنامه کتابفروشی قلم است که قبلا کمتر درباره آن صحبت شده بود.
چرا کتابفروشان در نمایشگاه نیستند؟
شیخ صراف اظهار کرد: به موضوعاتی در این برنامه توجه کردیم که برای ما دغدغه بودواهمیت داشت،مثلاچرایی عدم حضور کتابفروشی‌ها در نمایشگاه تهران در بخش مجازی، آن هم در شرایطی که دو سال بودند و حضورشان اتفاق خوبی بود که ارزیابی‌های مثبت داشت و حتی در سال دوم عملکرد و توسعه بهتری در قیاس با سال قبل داشتند اماپس ازآن حذف شدند.
مجری برنامه کتابفروشی قلم خاطرنشان کرد: پیام ما به مخاطب یک چیز است؛ این که بیشتر به کتابفروشی‌ها بروید و کتاب را از کتابفروشی‌ها تهیه کنید. جمله اصلی و تکرارشونده برنامه این بود که در «در هر کتابفروشی، دنیایی منتظر شماست». این جمله از یک سیاست کلان فرهنگی می‌آید که ما باید مردم را به سمت کتابفروشی‌ها به عنوان فضاهای تنفسی جامعه در حوزه تفکر و اندیشه و جایی که می‌تواند قلب تپنده یک شهر باشد، سوق دهیم.
نیاز به شفاف بودن فرآیندها داریم
وی ادامه داد: هرمیزان کتابفروشی‌ها بزرگ‌تر شوند و توسعه یابند، تاثیر بیشتری در فضای عمومی جامعه دارند و کتابفروشی وقتی بیشتر می‌شود که مشتری و رونق بیشتری داشته باشد. از سویی تحقق این روند در گرو این است که حاکمیت تمهیدات و معافیت‌هایی که صرفا برای ناشران است را برای کتابفروشان هم در نظر بگیرد؛ چرا که این اختلاف دسته‌بندی در ارائه خدمات حاکمیتی برای کتابفروشان بسیار کم بوده و باید به آن توجه شود.این فعال فرهنگی یادآور شد: ما در حوزه نشر مانند سایر فضاهایی حاکمتی نیاز به شفاف بودن فرآیندها و اقدامات داریم؛ یعنی به سوالات شفاف پاسخ دهیم. سوالاتی چون: یارانه به چه کسانی تخصیص یافته است؟ پرفروش‌ها و کم‌فروش‌ها چه کسانی بوده‌اند؟ تخلفاتی که در این حوزه رخ داده چه بوده است؟ این شفافیت‌ها موجب می‌شود که مردم بهترین تصمیم را بگیرند و حاکمیت بداند که باید روی چه قسمت‌هایی دست بگذارد.
چرا ممیزی کتاب؟
محمدعلی مرادیان،مدیرکل سابق توسعه کتاب وکتابخوانی وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی مهمان یکی ازبرنامه‌های کتابفروشی قلم بود و درباره ممیزی کتاب‌ها در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نکات مهمی بیان کرد. آنچه در ادامه می‌خوانید، بخشی از این گفته‌هاست...
ممیزی در همه حکومت‌ها و دولت‌ها
ممیزی یعنی تشخیص دادن. من با تجربه می‌گویم که در اداره کتاب چیزی به اسم ممیزی که تصور می‌رود، نداریم. اداره کتاب، کارش تطبیق است؛ تطبیق کتاب‌ها با قوانین موجود. البته در دوره‌هایی به خاطر اهمال و غفلت، سلیقه‌ها اعمال شده اما مقدارش خیلی کم بوده است. ممیزی در همه حکومت‌ها و دولت‌ها به شیوه‌های مختلف، وجود دارد. قانونگذار گفته است مواردی باید در متن‌های منتشره رعایت شود و اداره کتاب، تطبیق این موارد را انجام می‌دهد.یک سری برساخت‌های غلط در ذهن اهالی قلم ایجاد شده که بیشتر کار رجال سیاسی است تا رجال فرهنگی. گاهی یک امر فرهنگی را وجه‌المصالحه یک امر سیاسی قرار می‌دهند. در کل کشور ما 16 درصد از کتاب‌هایی که درخواست بررسی دارد، ممیزی می‌شود. از 84 درصد مابقی، 49 درصدش کاملا شکلی است، مثلا فصل‌های کتاب جابه‌جا است، خط خورده، اشتباه صفحه‌آرایی دارد و... به عنوان مثال ناشری داریم که جزو کتاب‌سازها است و ماهی 80 - 90 کتاب را برای بررسی به اداره کتاب می‌فرستد در حالی که همه اینها را یک کارمند آماده می‌کند و اشکالات زیادی در کارشان وجود دارد!
در نوشته مولف دست نمی‌بریم
اشکال اصلی برمی‌گردد به این‌که ممیزی را به عنوان یک امر پنهانی معرفی کرده‌ایم در حالی که یک اصل مترقی است. انگاره‌های غلط درباره ممیزی را باید حذف کنیم. ما اصلا در نوشته مولف دست نمی‌بریم. ممیزها مثل داور فوتبال هستند. آیا داور فوتبال باید از مسی و رونالدو در فوتبال قوی‌تر باشد؟ او فقط تخلفات را می‌بیند و گوشزد می‌کند؛ اصلاحات هم که برعهده مولف و نویسنده است.اداره کتاب دیواری است در برابر نویسنده‌ها برای این که ناشرها، کمبودها را به اداره کتاب ارجاع دهند. حدودا 140هزار کتاب در سال و در اداره کتاب بررسی می‌شود. حدود 64 میلیون صفحه کتاب خوانده می‌شود. این آمار بالایی است و نمی‌شود به همه فضاسازی‌ها و جوسازی‌های رسانه‌ای پاسخ داد.اداره کتاب جایی ایستاده که کم‌کاری‌های بقیه بخش‌ها را می‌شود به گردن آن انداخت. پیشنهاد ما این بود که در سامانه‌ای، هر اثر قابل پیگیری باشد و نویسندگان و مولفان بدانند که اثرشان در کدام مرحله است اما این کار هنوز انجام نشده است.
ماجرای نظارت پسینی
برخی می‌گفتند که کتاب هم مثل مطبوعات، نظارت پسینی داشته باشد اما واقعیت این است که سهم جریان‌های فکری در حوزه کتاب، بیشتر ازمطبوعات است. حرفهای جدی در حوزه کتاب بیشتر است. تقریبا 99درصد کسانی که شرایط نشر دارند، مجوز می‌گیرند اما این عدد در اخذ مجوز مطبوعات، بسیار کمتر است. نظارت پیشینی عامل تضمین کسب و کارهای حوزه نشر است. مثلا شما کتابی را منتشر می‌کنید که نمی‌دانید این کتاب با قوانین انطباق دارد یا نه. ما در حافظه تاریخی نشر، ناشرانی داریم که چندین سال از نظر حقوقی درگیر محتواهایی بوده‌اند که براساس نظر خودشان و بدون نظارت ارشاد منتشر شده است.الان درحوزه نشرهمه جریان‌های فکری،نشرهای نشان‌دار وشاخص دارند وحرف‌شان را هم می‌زنند. ناشرهای حرفهای مسأله‌ای با ممیزی ندارند و پدیدآورندگان، مسأله اصلی این موضوع هستند.خیلی از مولفان از قوانین بی‌اطلاع هستند؛ البته در بین ناشران هم کسانی هستند که اطلاعات‌شان از قوانین نشر اندک است. ناشر می‌داند که اداره کتاب ذائقه‌ای دارد؛ سرویراستارها تغییراتی را در متن می‌دهند و آن را به گردن ارشاد و اداره کتاب می‌اندازد.
بخش دیگر هم عملکرد ماست. اداره کتاب ذاتا اداره مهربانی است اما ممیزی یک امر انسانی است. ممکن است نظرما نسبت به یک کتاب الان تا فردا تفاوت داشته باشد. خطای انسانی در این موضوع وجود داردامابسیار اندک است. یکی از نقاط خوب اداره کتاب، هنگامی است که مولفان اعتراض می‌کنند؛ چون اداره کتاب در این زمان می‌تواند از کارهای خودش دفاع کند.
سارا بقایی - خبرنگار
«کتابفروشی قلم» برنامه آسیب‌شناسانه در حوزه کتاب است
محمدرضا اسماعیلی، سردبیر برنامه«کتابفروشی قلم» درگفت‌وگو با روزنام جام‌جم درباره ماهیت وچرایی ساخت این برنامه بیان کرد: عمده برنامه‌های ساخته‌شده در موضوع کتاب در حوزه ترویج است، یعنی معرفی کتاب، نویسنده و ناشر اما ما می‌خواستیم خرق عادتی داشته و پله‌ای بالاتر برویم و اتفاقات صنعت نشر را ازبالا نگاه کنیم که سیاست‌گذاری، اجرا، حمایت و موضوعاتی از این دست را شامل می‌شد. درنتیجه کتابفروشی قلم را ساختیم و به دنبال مهم‌ترین موضوع رفتیم که ممیزی بود (گاهی صداهایی شنیده می‌شود که کتاب ما بالاخره منتشر و از ممیزی رد شد) یا می‌خواستیم بدانیم که در اداره کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چه خبر است؟ بخش دیگر برنامه ما این بود که همیشه این زنگ خطر را داشتیم که ترجمه درحال بلعیدن تالیف است. البته در آمارهای سالانه خانه کتاب، تالیف سهم بالایی (حدود 60 تا 70 درصدی) داشت و نیاز بود که این موضوع بررسی شود. بخش دیگر برنامه ما توجه و بررسی موضوع خودکفایی کاغذ بود که از دولت شهید رئیسی رقم خورد؛ این موضوع در حقیقت مطالبه رهبری بود. این‌که مسأله کاغذ حل شود و ما در کتابفروشی قلم می‌خواستیم بدانیم که موضوع چگونه است و از کجا به کجا رسیده‌ایم. موضوعاتی چون نمایشگاه کتاب هم در این برنامه مدنظر ما بود. این که حضور کتابفروشان در نمایشگاه کتاب جای ناشر را تنگ می‌کند یا موجب گسترش بازار می‌شود؟ دسترسی مردم به کتاب و ابعاد مختلف آن هم از دیگر موضوعات مورد اولویت و تمرکز ما بود و در یک کلام اولویت‌مان را روی کتابفروشی گذاشتیم، چون حلقه واصله نشر و مخاطب، کتابفروشی بود و عقبه اسم برنامه هم همین شد.
ناشران پخته‌خوار!
وی در مورد یکی از مصادیق مورد توجه در این برنامه بیان کرد: یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در حوزه نشر درحال رقم خوردن است و به دلیل بی‌ضابطه بودن در این حوزه شاهد آن هستیم، این است که بخشی از ناشران پخته‌خوار هستند و در بازار کتابفروشان و کتاب‌ها می‌چرخند تا ببینند کدام کتاب ترجمه شده، پرفروش بوده، به چاپ‌های بالا رسیده و مورد اقبال مخاطب واقع شده است؛ این کتاب را برمی‌دارند و با تغییرات جزئی (تاحدی که وقتی به اداره کتاب رسید، مشکلی نداشته و مجوز بگیرد) آن را با تغییرات اندک و گاها با اسم مترجم جدید (می‌تواند واقعی باشد یا نباشد) در مترو، دستفروشی، سایت‌ها و غیره با 70 و 80 درصد تخفیف ارائه کرده و می‌فروشند. اواخر دولت شهید رئیسی این موضوع مورد توجه قرار گرفت؛ اما چون در فضای سیاست فرهنگی حقوق مولف و فضای کپی‌رایت نداریم و این خلأ قانونی هست، پخته‌خواری رخ داده و همچنان جریان دارد. ما در کتابفروشی قلم به کمک متخصصان به این موضوع پرداخته‌ایم.
انتخاب مهمانان براساس سابقه
اسماعیلی با اشاره به ماهیت آسیب‌شناسانه کتابفروشی قلم تصریح کرد: ترویج و توزیع، حلقه آخر در حوزه کتاب است که قبل از آن حلقه‌هایی دیگر است. در برنامه‌مان این ریشه‌ها را با ذره‌بین نگاه می‌کنیم؛ موضوعی که در فضای تصویر و رسانه‌ملی دیده نشده است. در این 11 قسمت تلاش کردیم که این موضوعات را مورد بررسی قرار دهیم که تا اوایل نمایشگاه کتاب روی آنتن می‌رود.این فعال فرهنگی با اشاره به چگونگی انتخاب مهمانان برنامه یادآور شد: تمام مهمانان کتابفروشی قلم بر حسب سابقه انتخاب شده‌اند؛ مثلا در فضای ممیزی از مدیر جدید اداره کتاب و مدیر قبلی دعوت کردیم که نگاه، کامل و جامع باشد و در هر حوزه از بین کسانی که در میان اهالی کتاب شناخته شده و صاحب‌نظر هستند، دعوت کرده‌ایم. وی افزود: شعاری داریم که در فضای برنامه بر آن تاکید می‌کنیم و آن این است که «در هر کتابفروشی دنیایی منتظر شماست» و بر این اساس نگاه ما این است که مخاطب بیشتر به سمت کتابفروشی برود.
کتابفروشی مهم است
اسماعیلی خاطرنشان کرد: این برنامه با همت شبکه افق و انجمن کتابفروشان خوشه ساخته شده و دستاوردش این بود که حرف‌هایی زد و موضوعاتی طرح شد که هم جای آن در رسانه‌ملی خالی بود و هم برای مخاطب عام گفته نشده بود. این‌که کتاب عقبه دارد و آن عقبه و کتابفروشی مهم است و صرف توزیع مهم نیست. این فعال فرهنگی در پاسخ به این سؤال که چرا به‌رغم بررسی‌های مکرر، هنوز این مشکلات پابرجا است، تاکید کرد: مصائب حوزه نشر همواره در بازه‌های کوتاه‌مدت مطرح شده و گفتمانی را شکل نداده است. معمولا بر حسب اقتضائاتی چون نمایشگاه کتاب این موضوعات مطرح می‌شود اما تا سال بعد در سکوت می‌ماند. این موضوع به مطالبه‌گری رسانه و جهت‌دهی آن بازمیگردد که نیاز است به شکل مستمر به آنان پرداخته و پس از طرح گفتمانی رفع شود.
اشراف تخصصی مهمانان، اولویت کتابفروشی قلم بود
محمد راهی، مدیرعامل انجمن خوشه (انجمن کتابفروشان جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی) درباره نقش این انجمن در تولید برنامه کتابفروشی قلم توضیح داد: انجمن خوشه بحث محتوایی و سردبیری این برنامه را برعهده داشته است که بر این اساس شورایی تشکیل شد، مباحث اولویت‌بندی وطرح‌ریزی شد وسناریوهایی که باید ازسوی مجری مطرح وهدایت می‌شدو همچنین انتخاب مهمانان در این تیم صورت گرفت؛ در حقیقت صفر تاصد خوراک محتوایی از سوی انجمن خوشه صورت گرفت.
گفت‌وگوی تخصصی شکل گرفت
وی ادامه داد: چون حوزه کتاب در فضای گفت‌وگویی نیاز دارد که مجری خود صاحب تخصص و نظر باشد، محمدمهدی شیخ صراف را برای اجرا انتخاب کردیم که خود از فعالان حوزه کتاب و مسلط به مباحث است و یکی از حسن‌های کار این بود که ایشان به عنوان کارشناس-مجری در لحظه به لحظه تولید در کنار تیم محتوایی ما حضور داشت و این کمک کرد که در زمان اجرا، از مسیر تعیین‌شده خارج نشود. بر این اساس چون مجری خارج از حوزه کتاب نیست، در تولید محتوا کمک کرد تا گفت‌وگوی تخصصی شکل بگیرد.
کتابفروش یک کارشناس محتوایی است
مدیرعامل انجمن خوشه یادآور شد: ما ابتدا طرحی برای تولید محتوای این حوزه داشتیم که به شبکه افق پیشنهاد دادیم، آنها پذیرفتند، خودشان تهیه‌کنندگان کار بودند و ما در سردبیری و فضای مجازی فعال بودیم؛ دغدغه خوشه، حلقه آخر صنعت نشر یعنی کتابفروشان است که جایگاه‌شان در بین عموم مردم شناخته‌شده نیست و آنان را مانند سایر کسب و کارها می‌بینند. در صورتی که کتابفروش یک کارشناس محتوایی است که خود باید متخصص حوزه کتاب باشد تا بتواند کتاب را بفروشد؛ لذا نیاز به یک اشراف محتوایی دارد و نیت ما این بود که برنامه‌ای تولید شود تا جایگاه کتابفروش را به موقعیت مطلوب و واقعی خود نزدیک کند.
راهی گفت: براساس موضوعات، مهمانان را هم انتخاب کردیم و اشراف تخصصی مهمانان برای‌مان بسیار اهمیت داشت؛ این که آن شخص در آن موضوع تجربه و تخصص داشته باشد. همچنین تلاش شد تا در همه حوزه‌ها، همه طیف‌ها و نگاه‌های مختلف باشند و یک طیف خاص را مدنظر نداشتیم. وی افزود: ایده تولید برنامه کتابفروشی قلم از مدت‌ها قبل شروع شده بود اما پیش‌تولید ما از دی‌ماه 1403 شروع شد و تولید از اردیبهشت کلید خورد؛ البته وقفه‌هایی هم داشتیم چراکه تغییر موضوعات هم با توجه به اولویت‌های شبکه رخ داد که باعث چرخش‌هایی محتوایی شد و موضوعات اصلی برنامه به دلیل تقارن زمانی تحت‌الشعاع نمایشگاه کتاب قرار گرفت.
هدف کتابفروشی قلم، آشتی مردم با کتاب است
حمید جوادی، تهیه‌کننده و کارگردان برنامه کتابفروشی قلم در مورد ایده ساخت این برنامه اظهار کرد: ایده تولید کتابفروشی قلم از اینجا آمد که پیش از این، ما برنامه‌ای به اسم قلم (برگرفته از نون و القلم) داشتیم که در کلیپ‌های کوتاه و پنج دقیقه‌ای کتاب‌هایی خاص نسبت به فضای مناسبتی (مانند 13 آبان، برنامه طبس و ...) را از زبان آدم‌های شناخته‌شده و چهره معرفی می‌کردیم (مثلا مجریان شناخته‌شده فرازهایی از کتاب را می‌خواندند و آن را معرفی می‌کردند؛ همچنان که خانم سحر قناعتی 22 بهمن کتابی را برای ما معرفی کرد) و این برنامه از شبکه افق پخش می‌شد. هدف ما از هر دوی این برنامه ها، بردن کتابخوانی به سمت عموم مردم بود و در کتابفروشی قلم با انجمن خوشه همراه شدیم.
خواستیم مصائب کتابفروشان را مطرح کنیم
جوادی یادآور شد: البته من همواره بر این عقیده‌ام که برنامه‌هایی با زمان کم، اثرگذاری بهتری دارند و به همین دلیل آن زمان که برنامه قلم را شروع کردم از تقریرهای رهبر معظم انقلاب الهام گرفتم تا با تولید محتوا در کمترین زمان ممکن به مخاطب کتابی را معرفی کنم. کارگردان کتابفروشی قلم تصریح کرد: براساس این عقبه با مدیر شبکه افق به این نتیجه رسیدیم که مصائب کتابفروشان را مطرح کنیم؛ پس این موارد را در فرم‌هایی جدید بردیم، ریتم را تند کردیم و به تک‌باکس 20 دقیقه‌ای در 11 قسمت رسیدیم که اگر عمری باشد، بعد از نمایشگاه به صورت هفته‌ای ادامه پیدا می‌کند.
جوادی گفت: مخاطب این برنامه عموم مردم هستند و به همین دلیل ما در شروع هر قسمت یک زمان کوتاه کتابخوانی و خوانش چندثانیه‌ای داریم و هر مهمانی، کتابی معرفی می‌کند که اگرچه موضوعات واقعی و تخصصی مطرح می‌شود اما هدف برنامه اثرگذاری بر مخاطب عام و مردم است. ازجمله نکات مورد تاکید در این برنامه، اهمیت انتخاب کتاب مناسب برای سنین مختلف است.
همه مردم باید کتابخوان شوند
جوادی خاطرنشان کرد: بسیار دوست داشتم در این فصل از برنامه از فضای استودیو به محیط کتابفروشی بروم. برای فصل بعدی می‌خواهم به کتابفروشی‌های مطرح بروم که رفت و آمد در آنها زیاد است و این موضوع را به تصویر بکشیم. درنهایت هدف اصلی، آشتی با کتاب است؛ الحمدلله بخشی از مردم در میدان هستند و کتاب می‌خوانند اما نیاز است که همه بیایند.
کارگردان کتابفروشی قلم با اشاره به بازخوردهای مخاطبان بیان کرد: خدا را شاکرم که واکنش‌ها نسبت به این برنامه خوب بوده و کسانی که آن را دیده‌اند، اقبال خوبی نشان داده‌اند اما یک نکته مطرح شده و آن این است که ای‌کاش این برنامه در کتابفروشی فیلمبرداری می‌شد و درست هم همین است، چون وقتی مردم با چیزی درگیرند، دوست دارند آن را در همان محیط ببینند. جوادی در پاسخ به این سؤال که فصل دوم این برنامه چه زمانی ساخته می‌شود، گفت: این موضوع به نظر مدیر شبکه افق بازمیگردد اما بعد از نمایشگاه کتاب، می‌خواهیم تازه‌نفس بالا بیاییم.
بدون تعارفات مرسوم، شفاف‌سازی می‌کنیم
محمدمهدی شیخ‌صراف، مجری برنامه کتابفروشی قلم درباب مهم‌ترین دستاورد این برنامه اظهار کرد: مهم‌ترین اتفاق برنامه این بود که سوالات و حرف‌هایی که در حوزه نشر هست و معمولا با تعارف و تساهل از آن عبور شده و صرفا در جمع‌های غیررسمی درباره آن صحبت می‌شود (ممیزی، معافیت‌های حوزه نشر و حمایت‌های حاکمیتی و...)، مورد مداقه قرار گیرد و فارغ از ملاحظات درباره آنان صحبت شود؛ بر این اساس به دور از تعارفات مرسوم به این مصائب پرداختیم و در این لبه باریک حرکت کردیم.
سوالاتی صریح در حوزه ممیزی
وی ادامه داد: مثلا در حوزه ممیزی اختلاف سلیقه‌ها و سوالاتی صریح را مطرح کردیم، تلاش شد که شفاف‌سازی شود و پاسخ‌های صریح، شفاف و پیش‌برنده‌ای از مهمانان گرفتیم. در موضوع خودکفایی کاغذ شاهدیم که این مهم در هر دولت و با تغییر مدیران براساس اولویت دولتمردان به حاشیه می‌رود یا مورد تمرکز قرار می‌گیرد. درنتیجه ما از مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توضیح شفاف درباره آن را خواستیم که قرار شد بعد از مشغله‌های نمایشگاه کتاب پاسخ دهند. تجربه این برنامه نشان داد که اگر سنجیده و همراه با پژوهش و طرح سوالات درست به سراغ هر سوژه‌ای برویم، هم برای مخاطب عام و هم برای فضای تخصصی و حرفهای، می‌توان مشکلات را مرتفع کرد.
این فعال فرهنگی با اشاره به رویکردهای جدیدی که در کتاب فروشی قلم به آن دست یافته‌اند، بیان کرد: در حوزه نشر در سال‌های طولانی و یک دهه اخیر با آمار به‌روز و قابل اتکا در رسانه روبرو نبودیم اما در این برنامه مدیرکل سازمان توسعه کتاب و کتابخوانی (در ادبیات غیررسمی اداره کتاب) به ما آمار دادند که بالای 140 هزار کتاب در سال درخواست بررسی و صدور مجوز دارند که از این میزان 16 درصد در پروسه ممیزی می‌روند و باقی به‌سرعت مجوز می‌گیرند یا عنوان کردند که آنان به صورت رسمی از ناشران درخواست می‌گیرند و به آنان پاسخ می‌دهند که در این میان برخی از ناشران کم‌کاری خود را به اداره کتاب نسبت می‌دهند که این مساله موجب ایجاد حواشی می‌شود. این موضوعات ازجمله دستاوردهای برنامه کتابفروشی قلم است که قبلا کمتر درباره آن صحبت شده بود.
چرا کتابفروشان در نمایشگاه نیستند؟
شیخ صراف اظهار کرد: به موضوعاتی در این برنامه توجه کردیم که برای ما دغدغه بودواهمیت داشت،مثلاچرایی عدم حضور کتابفروشی‌ها در نمایشگاه تهران در بخش مجازی، آن هم در شرایطی که دو سال بودند و حضورشان اتفاق خوبی بود که ارزیابی‌های مثبت داشت و حتی در سال دوم عملکرد و توسعه بهتری در قیاس با سال قبل داشتند اماپس ازآن حذف شدند.
مجری برنامه کتابفروشی قلم خاطرنشان کرد: پیام ما به مخاطب یک چیز است؛ این که بیشتر به کتابفروشی‌ها بروید و کتاب را از کتابفروشی‌ها تهیه کنید. جمله اصلی و تکرارشونده برنامه این بود که در «در هر کتابفروشی، دنیایی منتظر شماست». این جمله از یک سیاست کلان فرهنگی می‌آید که ما باید مردم را به سمت کتابفروشی‌ها به عنوان فضاهای تنفسی جامعه در حوزه تفکر و اندیشه و جایی که می‌تواند قلب تپنده یک شهر باشد، سوق دهیم.
نیاز به شفاف بودن فرآیندها داریم
وی ادامه داد: هرمیزان کتابفروشی‌ها بزرگ‌تر شوند و توسعه یابند، تاثیر بیشتری در فضای عمومی جامعه دارند و کتابفروشی وقتی بیشتر می‌شود که مشتری و رونق بیشتری داشته باشد. از سویی تحقق این روند در گرو این است که حاکمیت تمهیدات و معافیت‌هایی که صرفا برای ناشران است را برای کتابفروشان هم در نظر بگیرد؛ چرا که این اختلاف دسته‌بندی در ارائه خدمات حاکمیتی برای کتابفروشان بسیار کم بوده و باید به آن توجه شود.این فعال فرهنگی یادآور شد: ما در حوزه نشر مانند سایر فضاهایی حاکمتی نیاز به شفاف بودن فرآیندها و اقدامات داریم؛ یعنی به سوالات شفاف پاسخ دهیم. سوالاتی چون: یارانه به چه کسانی تخصیص یافته است؟ پرفروش‌ها و کم‌فروش‌ها چه کسانی بوده‌اند؟ تخلفاتی که در این حوزه رخ داده چه بوده است؟ این شفافیت‌ها موجب می‌شود که مردم بهترین تصمیم را بگیرند و حاکمیت بداند که باید روی چه قسمت‌هایی دست بگذارد.
چرا ممیزی کتاب؟
محمدعلی مرادیان،مدیرکل سابق توسعه کتاب وکتابخوانی وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی مهمان یکی ازبرنامه‌های کتابفروشی قلم بود و درباره ممیزی کتاب‌ها در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نکات مهمی بیان کرد. آنچه در ادامه می‌خوانید، بخشی از این گفته‌هاست...
ممیزی در همه حکومت‌ها و دولت‌ها
ممیزی یعنی تشخیص دادن. من با تجربه می‌گویم که در اداره کتاب چیزی به اسم ممیزی که تصور می‌رود، نداریم. اداره کتاب، کارش تطبیق است؛ تطبیق کتاب‌ها با قوانین موجود. البته در دوره‌هایی به خاطر اهمال و غفلت، سلیقه‌ها اعمال شده اما مقدارش خیلی کم بوده است. ممیزی در همه حکومت‌ها و دولت‌ها به شیوه‌های مختلف، وجود دارد. قانونگذار گفته است مواردی باید در متن‌های منتشره رعایت شود و اداره کتاب، تطبیق این موارد را انجام می‌دهد.یک سری برساخت‌های غلط در ذهن اهالی قلم ایجاد شده که بیشتر کار رجال سیاسی است تا رجال فرهنگی. گاهی یک امر فرهنگی را وجه‌المصالحه یک امر سیاسی قرار می‌دهند. در کل کشور ما 16 درصد از کتاب‌هایی که درخواست بررسی دارد، ممیزی می‌شود. از 84 درصد مابقی، 49 درصدش کاملا شکلی است، مثلا فصل‌های کتاب جابه‌جا است، خط خورده، اشتباه صفحه‌آرایی دارد و... به عنوان مثال ناشری داریم که جزو کتاب‌سازها است و ماهی 80 - 90 کتاب را برای بررسی به اداره کتاب می‌فرستد در حالی که همه اینها را یک کارمند آماده می‌کند و اشکالات زیادی در کارشان وجود دارد!
در نوشته مولف دست نمی‌بریم
اشکال اصلی برمی‌گردد به این‌که ممیزی را به عنوان یک امر پنهانی معرفی کرده‌ایم در حالی که یک اصل مترقی است. انگاره‌های غلط درباره ممیزی را باید حذف کنیم. ما اصلا در نوشته مولف دست نمی‌بریم. ممیزها مثل داور فوتبال هستند. آیا داور فوتبال باید از مسی و رونالدو در فوتبال قوی‌تر باشد؟ او فقط تخلفات را می‌بیند و گوشزد می‌کند؛ اصلاحات هم که برعهده مولف و نویسنده است.اداره کتاب دیواری است در برابر نویسنده‌ها برای این که ناشرها، کمبودها را به اداره کتاب ارجاع دهند. حدودا 140هزار کتاب در سال و در اداره کتاب بررسی می‌شود. حدود 64 میلیون صفحه کتاب خوانده می‌شود. این آمار بالایی است و نمی‌شود به همه فضاسازی‌ها و جوسازی‌های رسانه‌ای پاسخ داد.اداره کتاب جایی ایستاده که کم‌کاری‌های بقیه بخش‌ها را می‌شود به گردن آن انداخت. پیشنهاد ما این بود که در سامانه‌ای، هر اثر قابل پیگیری باشد و نویسندگان و مولفان بدانند که اثرشان در کدام مرحله است اما این کار هنوز انجام نشده است.
ماجرای نظارت پسینی
برخی می‌گفتند که کتاب هم مثل مطبوعات، نظارت پسینی داشته باشد اما واقعیت این است که سهم جریان‌های فکری در حوزه کتاب، بیشتر ازمطبوعات است. حرفهای جدی در حوزه کتاب بیشتر است. تقریبا 99درصد کسانی که شرایط نشر دارند، مجوز می‌گیرند اما این عدد در اخذ مجوز مطبوعات، بسیار کمتر است. نظارت پیشینی عامل تضمین کسب و کارهای حوزه نشر است. مثلا شما کتابی را منتشر می‌کنید که نمی‌دانید این کتاب با قوانین انطباق دارد یا نه. ما در حافظه تاریخی نشر، ناشرانی داریم که چندین سال از نظر حقوقی درگیر محتواهایی بوده‌اند که براساس نظر خودشان و بدون نظارت ارشاد منتشر شده است.الان درحوزه نشرهمه جریان‌های فکری،نشرهای نشان‌دار وشاخص دارند وحرف‌شان را هم می‌زنند. ناشرهای حرفهای مسأله‌ای با ممیزی ندارند و پدیدآورندگان، مسأله اصلی این موضوع هستند.خیلی از مولفان از قوانین بی‌اطلاع هستند؛ البته در بین ناشران هم کسانی هستند که اطلاعات‌شان از قوانین نشر اندک است. ناشر می‌داند که اداره کتاب ذائقه‌ای دارد؛ سرویراستارها تغییراتی را در متن می‌دهند و آن را به گردن ارشاد و اداره کتاب می‌اندازد.
بخش دیگر هم عملکرد ماست. اداره کتاب ذاتا اداره مهربانی است اما ممیزی یک امر انسانی است. ممکن است نظرما نسبت به یک کتاب الان تا فردا تفاوت داشته باشد. خطای انسانی در این موضوع وجود داردامابسیار اندک است. یکی از نقاط خوب اداره کتاب، هنگامی است که مولفان اعتراض می‌کنند؛ چون اداره کتاب در این زمان می‌تواند از کارهای خودش دفاع کند.
سارا بقایی - خبرنگار
